Restauratie in 9 stappen

Waar moet u rekening mee houden bij het onderhoud, restauratie of de verbouwing van uw monument? Hier zijn 9 stappen op een rij gezet die helpen om de juiste keuzes te maken.

Een financiering voor uw monument nodig?

Afbeelding
Onderzoek

1. Oriëntatie en vooronderzoek

Het is belangrijk om van tevoren een aantal uitgangspunten te formuleren waar u gedurende het proces aan kunt vasthouden. Stel uzelf de volgende vragen:

  • Wat voor soort monument heb ik? Is dat een rijksmonument, gemeentelijk of provinciaal monument of een pand in een beschermd stads- of dorpsgezicht? Dit is niet alleen van invloed op de regelgeving waar u mee te maken krijgt, maar ook op de financiering.
  • Wat is het doel van de ingreep? Gaat het om een kleine onderhoudsbeurt of om een grotere ingreep? Bent u bijvoorbeeld van plan om de functie van het gebouw te veranderen?
  • Wat is de monumentale waarde van het pand? Zit die vooral in de kapconstructie, de gevel of het interieur? Dit is van invloed op de planvorming; minder monumentale delen zouden eventueel gewijzigd kunnen worden.

Om de juiste informatie boven tafel te krijgen, is onderzoek nodig. De Monumentenwacht of vakmensen helpen u met bouwtechnisch onderzoek en bouwhistorisch (of cultuurhistorisch) onderzoek.

Monumentenwacht

Om een monument in goede staat te brengen én te houden is regelmatige inspectie van groot belang. De Monumentenwacht neemt de bouwtechnische staat van uw pand op en levert een rapportage die u kan gebruiken in de opdrachtverstrekking aan de aannemer. 

Bouwhistorisch onderzoek

Bouwhistorisch onderzoek is van belang om inzicht te verkrijgen in de bouwgeschiedenis en in de historische waarden van het pand. Bij het ontwerp van de restauratie of verbouwing wordt rekening gehouden met deze waarden.

Afbeelding
Architectadviseur

2. Architect of adviseur inschakelen

Een bouwkundig adviseur heeft net als een architect een adviserende en coördinerende rol en kan de bouwdirectie voor zijn rekening nemen. Hij/zij benadert dan de benodigde adviseurs zoals de installateur of constructeur en neemt tijdens de uitvoering de leiding op zich. Bij kleinere projecten, zoals een onderhoudsbeurt is niet altijd een architect of bouwkundig adviseur betrokken. 

Aandachtspunten bij de selectie van een architect of bouwkundig adviseur:

  • Bedenk om wat voor soort opdracht het gaat en ga met een gespecialiseerd bureau in zee. Zoek naar vergelijkbare projecten en kijk welke architect erbij betrokken was. Op de website van de ERM vind u gecertificeerde bureaus. 
  • Besef dat er een verschil is tussen een restauratiearchitect en een architect. Restauratiearchitectenbureaus hebben specifieke profielen. Zo is het ene bureau gespecialiseerd in 17e-eeuwse grachtenpanden en het andere in 19e-eeuwse industriële architectuur.
  • Vraag referenties, zowel referentieprojecten als referenties van andere opdrachtgevers.
  • Houd uw opties open en wees kritisch: vergelijk offertes van meerdere bureaus en ga in gesprek om erachter te komen of het klikt en de adviseur/architect goed begrijpt wat uw wensen zijn.
Afbeelding
Doe wel doe niet lijst

3. Vergunningscheck

De aanvraag van een omgevingsvergunning beïnvloedt de planning en de complexiteit van een project. Zoek dan ook bijtijds uit of u voor uw ingreep een vergunning nodig hebt. U kunt dit zelf doen door middel van de vergunningencheck op de website van het Omgevingsloket. Let op: in dit stadium is het nog niet nodig om een vergunning aan te vragen. Hebt u echter een vergunning nodig, dan kan het zinvol zijn om vóór de planvorming met uw gemeente in gesprek te gaan over wat er mogelijk is en wat niet.

Overleg met de gemeente
In een gesprek met de gemeente kunnen de volgende onderwerpen aan de orde komen:

  • Het plan. Wat wilt u precies doen? U hoeft tijdens dit gesprek nog geen kant-en-klaar ontwerp te hebben, als u maar op hoofdlijnen weet wat u van plan bent. Bij de gemeente kunnen ze u adviseren over wat er bij uw monument wel en niet mogelijk is.
  • Verplicht bouwhistorisch onderzoek. Soms is een bouwhistorisch onderzoek verplicht bij het aanvragen van een omgevingsvergunning van een beschermd monument of bij pand in een beschermd stads- en dorpsgezicht. Vraag dit na bij uw gemeente.
  • Financiering. U kunt ook informeren naar de financiële mogelijkheden (zie stap 3). Bij de gemeente heeft men vaak zicht op lokale en provinciale fondsen waar u eventueel gebruik van kunt maken. In sommige provincies moet de gemeente het project voordragen voor subsidie.
  • Archeologie. Als uw werkzaamheden raakvlakken hebben met archeologie kunt u dit ook tijdens het overleg bespreken. U kunt met archeologie te maken krijgen als er sprake is van een hoge archeologische verwachting of van werkzaamheden onder het maaiveld, bijvoorbeeld in het geval van funderingsverbetering. Het is aan te raden om ook dit bij uw gemeente na te gaan.
Afbeelding
Financiering

4. Financiële mogelijkheden

Er zijn verschillende financiële mogelijkheden: subsidies, leningen en/of fiscale aftrek. Wat voor u de beste optie is, hangt af van het soort monument dat u heeft, de ingreep die u gaat doen, en van uw persoonlijke situatie.

Weet u nog niet welke soort financiering het beste bij uw plannen past? Op de website van het Nationaal Restauratiefonds ontdekt u via een check wat de beste mogelijkheid is. 

Subsidies

Op deze pagina leest u meer over de verschillende soorten subsidies voor het restaureren van monumenten. 

Leningen

Komt u niet in aanmerking voor subsidie? Kijk dan of een van de leningen van het Restauratiefonds geschikt voor u zijn. 

Afbeelding
Lijst plantoetsing

5. Planvorming

Aan de hand van de oriëntatiefase en het vooronderzoek gaat de architect of bouwkundig adviseur aan de slag met een concreet plan.

Afhankelijk van de omvang en de bouworganisatievorm kan in deze fase ook al een aannemer worden betrokken. Bij onderhoud en bij kleinere klussen (denk aan het vernieuwen van voegwerk of een dakgoot) maakt de eigenaar vaak samen met de (gespecialiseerde) aannemer het plan. Hieronder staan de stappen in het geval van een uitgebreid (ontwerp)traject zoals bij een verbouwing of restauratie.

Voorlopig ontwerp (VO)
De architect maakt een voorlopig ontwerp naar aanleiding van gesprekken waarin u als eigenaar uw wensen heeft toegelicht. Het is de taak van de adviseur of architect om kritisch en met een open blik te kijken naar de mogelijkheden die het pand biedt.

Vooroverleg met de gemeente
Bij meer complexe projecten is het mogelijk om meerdere keren vooroverleg te voeren. Eerst aan het begin van het traject (zie stap 3) en vervolgens als het voorlopig ontwerp gereed is. De gemeente geeft aan of overleg met de plaatselijke monumentencommissie en/of de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed nodig is en coördineert dit. 

Definitief ontwerp (DO)
Aan de hand van uw wensen en eventueel het vooroverleg met de gemeente wordt het voorlopig ontwerp bijgesteld en uitgewerkt tot een definitief ontwerp. Wanneer dat gereed is, kan er een omgevingsvergunning worden aangevraagd (zie stap 6).

Pagina's en publicaties die u met planvorming helpen:

Afbeelding
Vergunning

6. Omgevingsvergunning

Voor bijna elke wijziging aan een beschermd monument heeft u een omgevingsvergunning nodig. Niet alleen voor een grote verbouwing, maar ook voor een eenvoudige schilderklus. In stap 2 heeft u al onderzocht of u een omgevingsvergunning nodig heeft. Lees hier meer over de omgevingsvergunning. 

Houd er rekening mee dat een vergunning aanvragen tot wel 6 maanden kan duren. Vraag de vergunning dus op tijd aan.

Afbeelding
Aannemer

7. Kies een aannemer

Wanneer u een aannemer inschakelt, kunt u in veel gevallen van (klein) onderhoud volstaan met een specialist, zoals een dakdekkersbedrijf, schilder, stukadoor of metaalbewerker.

In het geval van een grotere restauratie, verbouwing of herbestemming kunt u een hoofdaannemer inschakelen, die op zijn beurt contact legt met gespecialiseerde (onder)aannemers. Bij kleinere projecten kunt u direct met een gespecialiseerde aannemer in zee gaan. 

De selectie van een aannemer is meer dan het aanvragen van een offerte. Het is ook verstandig om de werkwijze van de aannemers met elkaar te vergelijken. Heeft het bedrijf de juiste expertise in huis als het gaat om het onderhoud en de restauratie van monumenten? Schakel niet zonder meer de plaatselijke klusser in, maar ga op zoek naar een gespecialiseerd bedrijf. 

Bouworganisatievormen

Wat is het verschil tussen een bouwteam en een design & build-constructie en welke samenwerkingsvorm verdient de voorkeur als het om restauratiekwaliteit gaat?

Uitvoeringsrichtlijnen

Op de website van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed vindt u de richtlijnen voor verschillende soorten restauraties. Vergeet niet om de uitvoeringsrichtlijnen in de opdrachtverstrekking mee te nemen.

Afbeelding
Uitvoering

8. Uitvoering

Tijdens de uitvoering kunt u voor onverwachte verrassingen komen te staan. Een goede communicatie met uw uitvoerende partij(en) is dan ook essentieel. Wanneer de architect of bouwkundig adviseur de directie voert, heeft hij/zij de regie over het bouwproces. Hiermee wordt u zorg uit handen genomen. Toch is het aan te raden om als eigenaar mee te blijven kijken.

Ruimte in het budget
In de uitvoering is het belangrijk om korte lijnen te hebben met degene die het budget beheert. Het kan voorkomen dat u voor verrassingen komt te staan. Welke ruimte biedt het budget? Moeten andere werkzaamheden komen te vervallen? Wat als er toch monumentale waarden worden aangetast? 

Verzekering
Het is raadzaam uw verzekeringen goed te controleren. Tijdens de restauratie is een CAR-verzekering aan te raden. Deze verzekering dekt veel voorkomende risico’s tijdens een restauratie.

Afbeelding
Toolbox

9. Beheer en onderhoud

Het is slim uw opgedane kennis op te schrijven in een gebruikershandboek. Door een gebruikershandboek te maken hoeft u, of een toekomstige eigenaar van het pand niet opnieuw het wiel uit te vinden. Met welke vakmensen is er gewerkt? Het onderhoud van een historisch pand komt eens in de 6 tot 10 jaar terug. Dan is het handig om dit soort kennis voorhanden te hebben. In een handboek kunt u vastleggen welke materiaalsamenstellingen, verftypen, houtsoorten etc. zijn gebruikt.

Onderhoudsplan
Eigenaren hebben vaak de wens om hun onderhoud grootschalig aan te pakken, zodat ze de komende 50 jaar geen omkijken meer hebben naar hun pand. Bij een monumentaal gebouw zit u echter vast aan regulier onderhoud met tussenpozen van ongeveer 6 à 10 jaar. Door uw pand regelmatig te onderhouden, kunt u grootschalige restauratietrajecten voorkomen.

Monumentenzorg

Monumentenzorg is een breed begrip. Er zijn veel organisaties en verenigingen, zowel op nationaal als op regionaal niveau, waar u terecht kunt voor meer informatie en advies.

Opstalverzekering

Ook aan een beschermd monument kan door brand, bliksem of storm schade ontstaan. Zulke risico’s worden verzekerd met een opstalverzekering. 

Afbeelding
Opvallen

Verduurzamen

Wilt u beginnen met het verduurzamen van uw monument? Ook een kleine investering in uw tijd en geld maakt al een groot verschil. Wij helpen u graag op weg met tips, ervaringen en veel praktische informatie over duurzaamheid. Ontdek de mogelijkheden voor verduurzaming van uw monument met de Zelfscan Duurzaam Monument!

Benieuwd naar ervaringen van anderen?

Of u nu een monumenteigenaar of specialist bent. In Monumenten Community helpt iedereen elkaar met het maken van de juiste keuzes.

Remco Vos

Wilt u meer weten over de financiering van restauratie, onderhoud of verduurzaming van uw monument? Neem dan contact op met Remco Vos, accountmanager Restauratiefonds, regio Limburg, Noord-Brabant en Zeeland.
Remco Vos

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) speelt vooral een rol bij rijksmonumenten. Ze wijzen namens de minister van OCW rijksmonumenten aan, verlenen subsidie voor restauratie en onderhoud, houden het rijksmonumentenregister bij en adviseren gemeenten bij ingrijpende wijzigingen van rijksmonumenten. Verduurzaming van monumentaal erfgoed is essentieel voor de instandhouding op langere termijn. Om die reden heeft de RCE het initiatief genomen voor het Ontzorgingsprogramma Verduurzaming Monumenten (2023-2025).

Naar boven