Inleiding
Vanaf 1838 in verschillende fasen tot stand gekomen DIERENTUIN, genaamd 'Artis', naar het door G.F. Westerman, J.J. Wijsmuller en J.W.H. Werlemann opgerichte Koninklijk Zoölogisch Genootschap "Natura Artis Magistra". Sinds 1851 ligt de ingang aan de Plantage Kerklaan. Het gehele terrein van de diergaarde is trapeziumvormig. De grenzen worden verder aangegeven door de Plantage Parklaan, de Plantage Middenlaan, de Plantage Muidergracht en de Plantage Doklaan. Vanaf 1838 is in veertig jaar door ondermeer grondaankopen de nu bestaande oppervlakte (10 ha.) bereikt, waarbij de kleine buitens, 'Welgelegen' en 'Weltevreden' zijn geïncorporeerd. Delen van de padenstructuur, het Wolvenhuis, de ronde volière en het oude broedmachinehuis/duivenhuis dateren van vóór 1838. Het huidige wolvenhuis, het voormalige café Eik en Linde, werd in 1863 door Artis aangekocht. De huidige ronde volière bestaat uit kooien rond het zogenaamde Masman-huisje, een klein buiten van de heer Masman. Het Artis-complex omvat de volgende samenstellende onderdelen (zie bijgevoegde kaart):
1. De hoofdingang met hek en twee portiersloges (Plantage Kerklaan 40, zie mno 4103);
2. Kantoorgebouw, voormalig zogeheten ledenlokalengebouw (Plantage Kerklaan 36;38;40 / Plantage Middenlaan);
3. Zoölogisch Museum (Plantage Middenlaan 41;41A;43, zie mno 4104);
4. Kantoorgebouw (Plantage Middenlaan 45, zie mno 4105);
5. Buitenhuis Weltevreden (Plantage Middenlaan 47, zie mno 4106);
6. Buitenhuis Welgelegen (Plantage Middenlaan 49, zie mno 4107);
7. Aquariumgebouw (Plantage Middenlaan 53, zie mno 4108);
8. Directeurswoning (Plantage Middenlaan 51);
9. Geschakelde magazijnen en werkplaatsen (Plantage Muidergracht 32;32A;34;36;38;38A;40);
10. Voormalig Etnografisch Museum;
11. Giraffestal;
12. Kerbertterras;
13. Apenhuis;
14. Papegaaienlaan;
15. Artisvijver met bruggen;
16. Zebrastal;
17. Indische antilopenstal;
18. Moeflonstal;
19. Oude broedmachinehuis / duivenhuis;
20. Fazanterie;
21. Ronde volière, het zogeheten Masmanhuisje;
22. Minagkabauhuis;
23. Wolvenhuis;
24. Uilenruïne;
25. Tweetal tuinvazen, tweetal bronzen beelden, tweetal natuurstenen beelden en een grafmonument/cenotaaf;
26. Hollandse tuin met beelden, banken en gedenkteken.
Omschrijving
Naast de functie-aanduiding 'dierentuin' bestaan er voor verschillende delen van Artis tevens andere functie- aanduidingen. In 1838 opgericht door het Genootschap Natura Artis Magistra begon men met een zoölogisch museum. Deze museumfunctie heeft altijd bestaan; later trof men er verder een etnografisch museum. Verder tevens laboratorium en faculteitsinstituut van de Universiteit van Amsterdam. Verder ook de Artis-bibliotheek, gebouwen voor vereniging en gebouwen met een recreatieve functie.
De verspreiding van de diverse gebouwen over het terrein is volgens een organisch proces tot stand gekomen; de tussenliggende en omringende padenstuctuur is landschappelijk. Op het terrein liggen of staan diverse beeldhouwwerken, grafmonumenten en tuinmeubilair als banken en perkhekjes. Tevens zijn oudere, reeds bestaande gebouwen binnen het Artis-complex geïncorpereerd. De stijl van de diverse gebouwen en bouwsels is zeer divers classicistisch, exotisch, chaletstijl, romantisch of zakelijk functioneel.
De Nieuwe Prinsengracht deelde Artis aanvankelijk in tweeën; bezoekers moesten met een pontje worden overgezet. Tegenwoordig herinneren drie aaneengesloten vijvers, restanten van de in 1866 vergraven gracht, nog aan deze scheidingslijn. De zogenaamde papegaaienlaan loopt als lineair accent vanaf de ingang in zuidoostelijke richting. Vijvers, papegaaienlaan en de zogenaamde Hollandse tuin zijn belangrijke structuurelementen binnen Artis.
Waardering
Het in verschillende fasen tot stand gekomen Artis-complex is de oudste diergaarde in Nederland en van algemeen belang vanwege de (tuin)architectuur- en cultuurhistorische waarde als bijzondere uitdrukking van een culturele, educatieve en typologische ontwikkeling en vanwege de waarde van de samenstellende onderdelen en de bewaard gebleven delen van de tuinaanleg. Tevens is het complex van grote stedenbouwkundige en ruimtelijk-historische waarde wegens de herinnering aan de vroegere functie van de Plantage als openbaar wandelgebied en de beeldbepalende situering van de bebouwing aan de Plantage Middenlaan en de Plantage Kerklaan. Tevens van belang wegens kunsthistorische waarde wat betreft de sculpturen en ornamenten.
