It Tsiispakhús, Wommels

Inleiding

Het langgerekte PAKHUIS voor de opslag van kaas (tegenwoordig museum) en oorspronkelijk behorend bij het woonhuis van de kaashandelaar, werd in opdracht van kaashandelaar Leendert Feitsma gebouwd in 1905, vermoedelijk door de dorpstimmerman Durk Wijma. Het is opgetrokken in een functionele, Ambachtelijk-traditionele bouwstijl. De in een baksteen ingekerfde initialen SAZ / 1905 // doen vermoeden dat S.A. Zandstra de eerste steen heeft gelegd.

De bouw van een dergelijk pakhuis werd noodzakelijk door de toenemende productie van kaas in de zuivelfabrieken. De kazen konden niet langer in het huis van de kaashandelaren worden opgeslagen om te rijpen, waardoor dezen zich genoodzaakt zagen zelfstandige pakhuizen te bouwen. De architectuur van deze pakhuizen week niet af van de gebruikelijke; de inrichting, isolatie- en ventilatie-mogelijkheden wel.

Het pakhuis ligt aan de vaartzijde enigszins teruggerooid ten opzichte van het naastgelegen, eveneens van rijkswege beschermde woonhuis (Terp 35), terwijl aan de wegzijde het (niet van rijkswege beschermde) oostelijke pakhuis en het grote pakhuis op dezelfde rooilijn liggen. Beide pakhuizen zijn van elkaar gescheiden door een (nu gedeeltelijk volgebouwd) steegje.

Het pakhuis is gebouwd op de plaats van een vroegere opvaart en de daaraan gelegen kamerwoningen, die in 1901 werden gesloopt. In 1930 is de houten vloer van de begane grond vervangen door een betonvloer door dorpstimmerman Taeke Hogendorp.

Het pand is tot in de jaren '60 gebruikt als kaaspakhuis, daarna als opslagruimte voor een vervoersmaatschappij. Het pand is in 1985 verkocht, gerestaureerd (waarbij de gevel is gegritstraald) en ingericht als museum.

Het INTERIEUR is niet meer oorspronkelijk en valt derhalve buiten de bescherming van rijkswege.

Omschrijving

Het kaaspakhuis heeft een rechthoekige plattegrond met een oppervlak van 6 x 18 m. Het is opgetrokken in twee bouwlagen uit gele baksteen, verlevendigd met rode, strengpersbaksteen als neggeblokken en strekbogen of rollagen, respectievelijk in de voor- en zijgevel boven de licht- en deuropeningen. Het metselwerk in staand verband is afgevoegd met een dagstreep. Het pand wordt gedekt door een zadeldak tussen topgevels; de dakschilden zijn belegd met gesmoorde, gegolfde Friese pannen, waarbij in het zuidelijk dakschild in roodbruine, gegolfde Friese pannen het woord KAASHANDEL is aangebracht.

De voorgevel is symmetrisch ingedeeld: de middenas bestaat uit (boven elkaar geplaatst): de toegangsdeur, een deur op de verdieping en een halfrond gebogen gietijzeren raam in de zolderverdieping. De deuren hebben aan weerszijden een getoogd H-venster met diefijzers in boven en onderramen. De houten deur- en raamkozijnen zijn gebiljoend en de deurpanelen hebben een diagonale beplanking.

De topgevel heeft een gemetselde waterlijst, die rust op een gemetselde bloklijst van rode strengpersbaksteen.

In de zuidelijke zijgevel zijn op regelmatige afstand acht lichtopeningen aangebracht in de eerste en twee bouwlaag. De houten kozijnen zijn gebiljoend en de ramen hebben diefijzers, met uitzondering van de twee meest westelijke vensters op de verdieping met een vierruits roedenverdeling.

De achtergevel is identiek aan de voorgevel ingedeeld: de middenas bestaat uit (boven elkaar geplaatst): een dubbele deur; een deur op de verdieping en een halfrond gebogen gietijzeren raam in de zolderverdieping. In twee kopse bakstenen, imitatie neggeblok, aan de rechterzijde van de dubbele deur zijn in baksteen de opschriften gekerfd: SAZ / 1905 //. De deuren hebben aan weerszijden een getoogd H-venster met diefijzers in boven en onderramen. De houten deur- en raamkozijnen zijn gebiljoend en de deurpanelen hebben een diagonale beplanking.

In de noordgevel zitten op regelmatige afstand van elkaar en voor zover niet oversneden door aanbouwen, 10 gietijzeren, getoogde negenruits venster, waarvan het bovenste gedeelte kantelbaar is.

Waardering

Het kaaspakhuis (tegenwoordig museum) gebouwd in 1905 in opdracht van Leendert Feitsma, kaashandelaar, vermoedelijk door de dorpstimmerman Durk Wijma, in een functionele, Ambachtelijk-traditionele architectuur, is van algemeen cultuurhistorisch en architectuurhistorisch belang:

- als bijzondere uitdrukking van een sociaal-economische ontwikkeling, namelijk de bloei van de kaashandel in het begin van de 20ste eeuw als gevolg van de opkomst van de zuivelfabrieken;

- als voorbeeld van de traditionele, ambachtelijke pakhuisarchitectuur;

- vanwege de bijzondere situering, verbonden met een ontwikkeling in het dorp Wommels, namelijk de kaashandel;

- als essentieel object deel uitmakend van een historisch gegroeid complex;

- vanwege de historisch-ruimtelijke relatie van het pakhuis met land- en waterwegen, in het bijzonder door de ligging bij de loskade;

- vanwege de redelijke mate van herkenbaarheid van het exterieur.

Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland

Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.

Locatie

Monumentnummer
516332
Complexnaam
n.v.t.
Provincie
Plaats
Complexomschrijving

Inleiding

Het complex bestaat uit een WOONHUIS en het ten zuiden ervan gelegen grote PAKHUIS voor de opslag van kaas; het pakhuis achter (ten oosten van) het woonhuis wordt wegens te geringe monumentale waarde niet van rijkswege beschermd. Het woonhuis en het grote pakhuis liggen beide aan de Bolswardertrekvaart, bij een loskade.

Het complex is geleidelijk gegroeid, waarbij de woning het eerst is gebouwd; een exact bouwjaar is niet bekend. De structuur van het pand is traditioneel en bestaat uit een gang langs de noordgevel, waaraan de verschillende kamers liggen. De huidige verschijningsvorm van het woonhuis dateert grotendeels uit de periode 1890-1905. De hoofdvorm is Ambachtelijk-traditoneel en is verlevendigd met 'stukadoors-Eclecticisme'. De verbouwing van de woning is misschien uitgevoerd door dorpstimmerman Durk Wijma: daarbij zijn de gevels en de kapvorm gewijzigd. Het langgerekte pakhuis voor de opslag van kaas (tegenwoordig museum) werd in opdracht van Leendert Feitsma, kaashandelaar, gebouwd in 1905, vermoedelijk door de dorpstimmerman Durk Wijma. Het is opgetrokken in een functionele, Ambachtelijk-traditionele bouwtrant. De architectuur van de kaaspakhuizen week niet af van de gebruikelijke; de inrichting, isolatie- en ventilatiemogelijkheden wel.

De ontwikkeling van het complex hield nauw verband met de groei van de kaashandel in de zuidwesthoek van Friesland. In Wommels stonden eertijds 12 kaaskoopmanswoningen. Het woonhuis op het adres Terp 35 was oorspronkelijk gebouwd als kaaskoopmanswoning en werd voor het laatst als zodanig bewoond door Leendert Feitsma: het woongedeelte beneden; de kaaszolder boven. Het compagnonschap Zandstra & Feitsma was een bekend kaashandelshuis. De bouw van het grote pakhuis werd noodzakelijk door de grote productie van kaas in de zuivelfabrieken. De kazen konden niet langer in het huis van de kaashandelaren worden opgeslagen om te rijpen, waardoor dezen zich genoodzaakt zagen zelfstandige pakhuizen te bouwen. De feitelijke mogelijkheid voor het bouwen van het grote pakhuis ten zuiden van de woning ontstond door de sloop van kamerwoningen op het Ald Hiem. Freule Clara Jacoba de Vos van Steenwijk had vervangende woonruimte laten bouwen, de zogenaamde freulewoningen, en de oude woningen laten slopen. De naam van de freule is tevens verbonden aan de kaatswedstrijden in Wommels.

Waardering

Het complex, bestaande uit een woonhuis en een kaaspakhuis, beide vermoedelijk respectievelijk ver- en gebouwd in de periode 1890-1905 in opdracht van Leendert Feitsma, kaashandelaar en waarschijnlijk door de dorpstimmerman Durk Wijma, is van algemeen cultuurhistorisch en architectuurhistorisch belang:

- als bijzondere uitdrukking van een sociaal-economische ontwikkeling, namelijk de opkomst en bloei van de kaashandel en de opkomst van de zuivelfabrieken in het weidegebied van Friesland;

- als voorbeeld van een Ambachtelijk-traditionele pakhuisarchitectuur en een, vanuit een kaaskoopmanswoning, historisch gegroeid complex;

- vanwege de bijzondere situering en relatie met de geschiedenis en ontwikkeling van het dorp Wommels;

- vanwege de historisch-ruimtelijke relatie van het woonhuis met land- en waterwegen, in het bijzonder door de ligging bij de loskade aan de Bolswardertrekvaart;

- vanwege de redelijke mate van herkenbaarheid van het exterieur van zowel woonhuis als pakhuis.

Eigenschappen

Functies
Functie Hoofdcategorie Subcategorie Functietype Is hoofdfunctie
Pakhuis Handelsgebouwen, opslag- en transportgebouwen Opslag oorspronkelijke functie Ja
Adressen
Straat Getal Achtervoegsel Postcode Plaats Locatie Situatie Is hoofdadres
Ald Hiem 2 8731 BR Wommels Ja
Percelen
Kadastraal perceel Kadastrale sectie Kadastraal object Appartement Kadastrale gemeente
A 1255 Wommels
Bouwperioden
Start Eind Notitie Beschrijving
1905 1905 vervaardiging
Naar boven