De gemeente Súdwest-Fryslân kent 20 beschermde stads- en dorpsgezichten: Bolsward, Hindeloopen, Sneek, Sneek Stationsgebied, Workum, IJlst, Cornwerd, Heeg, Kimswerd, Kornwerderzand, Lutkewierum, Makkum, Nijland, Oosterend, Piaam, Pingjum, Poppenwier, Rien, Schraard en Woudsend. 

Daarbij gemeentelijke dorpsgezichten: Allingawier, Greonterp, Molkwerum, Sandfirden, Scharnegoutum, Tirns, Uitwellingerga en Westhem. We willen de historische eigenheid en kracht van deze dorpen stimuleren en behouden.

Ook archeologie valt onder de Monumentenwet. In Súdwest-Fryslân zijn 301 terreinen van (zeer hoge) archeologische waarde. Opvallend is de grote hoeveelheid (huis)terpen. In de gemeente is één wettelijk beschermd archeologisch monument: de funderingsrestanten van een oude stinsplaats in Arum. De gemeente Súdwest-Fryslân maakt gebruik van de Friese Archeologische Monumentenkaart Extra (FAMKE).

Hierin kunt u nagaan of er bij bouw- en aanlegactiviteiten archeologisch onderzoek nodig is. Daarnaast geeft dit systeem naast de verwachte aanwezige waarden in Fryslân ook advies hoe om te gaan met het bodemarchief. Dit is belangrijk als er plannen worden gemaakt waarin (mogelijke) archeologie in de bodem bedreigd wordt. 

De gemeente Súdwest-Fryslân zet zich in om het erfgoed van de gemeente op duurzame wijze te behouden voor de toekomst. De adviseurs stellen beleid op met betrekking tot monumenten en erfgoed in de gemeente en vormen het bevoegd gezag. wilt u meer weten over het erfgoedbeleid van de gemeente Súdwest-Fryslân? 

Particuliere eigenaren van rijksmonumenten met een woonfunctie, kunnen jaarlijks tussen 1 maart en 30 april een aanvraag indienen voor een instandhoudingssubsidie. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed behandelt de subsidieaanvraag en kent deze toe. Deze subsidie is bedoeld voor kosten van reguliere onderhoudswerkzaamheden aan monumentale onderdelen van het rijksmonument, zoals gevelherstel of schilderwerk aan de buitenzijde van het pand. 

Ieder jaar kan van 1 februari tot en met 31 maart de Subsidieregeling instandhouding monumenten (Sim) aangevraagd worden voor rijksmonumenten die van oorsprong geen woonhuis zijn, zoals een kerk, molen of fabriek. Ook groene en archeologische monumenten vallen onder deze subsidieregeling.

Bezit u een beschermd monument in de gemeente Súdwest-Fryslân? Dan bent u eigenaar van een bijzonder stukje historie. Een oud pand vraagt soms om aanpassingen. Of u nu wilt verbouwen, vernieuwen of iets wilt herstellen. Bij een monumentaal pand heeft u vaak een vergunning nodig. Controleer dit altijd vooraf. Heeft u verbouwplannen?  

De gemeente ligt op een overgangsgebied tussen het Friese laagveengebied en het zeekleigebied. De karakteristieke terpbebouwing vind zijn oorsprong in de prehistorie. Vanaf de Middeleeuwen ontstaat het kenmerkende Friese landschap met de verkaveling van de waterlopen, lokale dijken, vele vaarten en meren. De oudste stad in het gebied is Stavoren. Deze stad ontstond zo'n 300 jaar v.Chr. ontstaan langs een waterloop. In de Frankische tijd was het de hoofdplaats van Zuidergo. Een groot aantal andere dorpen en woonkernen ontstaan rond het begin van de jaartelling. De huidige steden, dorpen en buurtschappen zijn echter in de Middeleeuwen ontstaan. 

• Cultuur en Erfgoed in de gemeente Súdwest-Fryslân
• Archief gemeente Súdwest-Fryslân
• Fries Archiefnet
• Alle Friezen archief

• Museum Hindeloopen

• Museum Joure

• Museum Lemmer

• Gysbert Japicx Huis

• Kazemattenmuseum op de Afsluitdijk

• Fries Schaatsmuseum

• Titus Brandsma Museum

• Fries Scheepvaartmuseum

• Scheepswerf  De Hoop

• Houtzaagmolen De Rat