Omschrijving van het complex
In structuur en deels in detail gaaf bewaarde buitenplaats met HOOFDGEBOUW (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), TOEGANGSHEK (3), KOETSHUIS (4), BOERDERIJ (5), waterhuishouding met STUW, SLUIS EN DUIKER (6), TUINSIERADEN (7), TUINMANSWONING MET HOUTEN SCHUUR (8), BOSWONING (9). Ten noordoosten van de bebouwde kom van Barneveld ligt de buitenplaats De Schaffelaar vermoedelijk gesticht in de vijftiende eeuw door het geslacht Hackfort; het kasteel droeg toen dezelfde naam. Op de tiendkaart van J. Passavant uit 1697 staat voor het eerst de benaming De Schaffelaar aangegeven. Onder het beheer van het geslacht Van Essen, sinds 1678 eigenaren, werd rond 1700 een eenvoudig edelmanhuis gebouwd (afbeelding van C.Pronk, 1730), dat in 1767 vervangen werd door een aanzienlijk classicistisch huis en een uitgestrekte geometrische aanleg. Tekeningen van H.Numan (ca.1794) tonen dit huis met de voorgevel op het noorden en gelegen aan een voorplein omsloten door grote bouwhuizen. Het geheel stond op een rechthoekig omgracht terrein -de huidige Koeweide- en binnen een formele opzet, zoals ook de topografische kaart Veluwe en Veluwezoom van M.J de Man (ca.1803) laat zien. Uit laat-achttiende-eeuwse beschrijvingen blijkt dat er een fraaie aanleg was verrijkt met beelden, watervallen en fonteinen; een verkoopadvertentie van 1801 vermeld een 'Engelsche tuin, waarin verscheidene vreemde gewassen, vijvers etc. alles gelegen binnen een ruime gragt, voorts een menagerie, schoone en ruime tuinen met exquise vruchtboomen'. Van de achttiende-eeuwse aanleg resteren het rechte lanenstelsel, sterrenbos en de rechthoekig omgrachte huisplaats (de gracht wordt gevoed door de Esvelderbeek). Nadat het huis is in 1799 door brand was verwoest, kwam het goed in 1808 door koop in bezit van J.H. van Zuylen van Nievelt. Waarschijnlijk bewoonde deze de tot woning verbouwde oranjerie, die tot 1850 nabij het huidige koetshuis stond. Onder het beheer van Van Zuylen van Nievelt zijn enige veranderingen in landschapsstijl doorgevoerd, zoals het vergraven van de gracht rondom de Koeweide (zie kadastrale kaart 1832). In 1828 vererft De Schaffelaar naar zijn gelijknamige neef. Vanaf het begin van de negentiende eeuw werden verschillende ontwerptekeningen in verschillende stijlen gemaakt, waarvan uiteindelijk het ontwerp uit 1852 van de architect A. van Veggel is nagevolgd. Deze baseerde zich echter sterk op een eerder gemaakt anoniem ontwerp uit 1841 voor De Schaffelaar als Engels neogotische kasteel. De buitenplaats werd met een strook grond in zuidwestelijke richting uit gebreid om een nieuwe, representatieve bouwplaats te realiseren. De reeds bestaande achttiende-eeuwse aanleg, die tussen 1808-1828 enigszins was verlandschappelijkt, bleef geheel intact en rondom het nieuwe kasteel werd door de tuinarchitecten J.D. en L.P. Zocher een aanleg in landschapsstijl gemaakt. In de loop van de negentiende eeuw zijn er verschillende bijgebouwen opgetrokken: een koetshuis (XIXb), boerderij (1869) en een oranjerie (ca.1890) ten noordoosten van het kasteel, deze laatste werd in 1950 afgebroken. Tussen 1879 en 1968 was het goed nog in particulier bezit van de familie Van Nagell, waarna het huis door de gemeente werd aangekocht en het grootste deel van het park door de Stichting Het Geldersch Landschap. Restauratie huis 1977-1982 door W.A. Heineman uit Velp.
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. De omgrenzing wordt bepaald door de Stationslaan, die overgaat in de Van Zuylen van Nieveltlaan, vervolgens de Barnseweg die schuin doorsteekt naar de Wesselseweg.
Voor de bescherming van ondergeschikt belang zijn:
- de inrichting van het terrein ten oosten van de toegangslaan als boerderij;
- de gebouwen achter de boerderij waarin een biologisch-educatief centrum is gevestigd;
- de opstallen aan de Stationsweg 12 (voormalige proefcentrum);
- nieuwbouw woningen Stationsweg 12, 14 en 16.
Waardering
De HISTORISCHE BUITENPLAATS DE SCHAFFELAAR is van algemeen cultuur-, architectuur- en tuinhistorisch belang:
- vanwege de ouderdom;
- vanwege het hoofdgebouw dat voor Nederland een zeldzaam en representatief voorbeeld is van de Engels neogotische bouwstijl;
- vanwege de gaafheid van het exterieur van het hoofdgebouw, de oorspronkelijke plattegrond en de aankleding van het interieur;
- vanwege de gaaf bewaarde 18de-eeuwse geometrische aanleg, die deels is verlandschappelijkt aan het begin van de 19de eeuw en een los daarvan staande aanleg in landschapsstijl van de tuinarchitecten J.D. en L.P. Zocher rondom het huis uit ca.1853;
- vanwege het functioneel-ruimtelijk gebruik van de waterwerken;
- vanwege de visuele en historische relatie tussen de buitenplaats en het dorp Barneveld;
- vanwege de visuele samenhang tussen de complexonderdelen.
