Omschrijving van het complex
In structuur en deels in detail gaaf bewaarde HISTORISCHE BUITENPLAATS SCHOONENBERG met HOOFDGEBOUW (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), HEK (3), HEKPIJLERS met HEK (4).
De historische buitenplaats Schoonenberg is gesitueerd aan de oostzijde van de spoorlijn Haarlem-IJmuiden, ten zuiden van de bebouwde kom van Velsen-Zuid en direct ten noorden van de dorpsbebouwing van Driehuis. De omgeving is bos- en parkachtig. Ten oosten van Schoonenberg ligt namelijk het aaneengesloten buitenplaatsengebied tussen Velsen-Zuid en Driehuis, bestaande uit onder meer de buitenplaatsen Waterland, Velserbeek, Beeckesteijn, Hoogergeest en Lievendaal.
De entree van de Schoonenberg ligt aan de Driehuizerkerkweg. Deze weg is deels beplant met enkele rijen beuk en eik. Het hoofdgebouw van de buitenplaats ligt vrij dicht aan deze weg. Het is een eenvoudig, wit gepleisterd pand op rechthoekige grondslag. Het telt twee bouwlagen onder een zadeldak met forse overstek en heeft een aangebouwd koetshuis. Vermoedelijk stond op de plaats van dit huis oorspronkelijk een dienstwoning met oranjerie, die vanaf 1826 als hoofdgebouw functioneerde. Het eigenlijke hoofdgebouw van de buitenplaats, dat meer centraal in het park lag, werd in 1827 afgebroken. Het huidige hoofdgebouw dateert uit 1860, werd omstreeks 1890 nog vergroot en in 1926 voorzien van een trapgevel aan de noordzijde en van een lage aanbouw achter de uitbreiding van 1890. Mogelijk is de oorspronkelijke dienstwoning met oranjerie in het latere hoofdgebouw opgenomen.
Aan de oostzijde van de Driehuizerkerkweg ligt vanouds een driehoekig boscomplex, dat het overbos van Schoonenberg was (Topografische Militaire kaart 1848). Tegenwoordig is dit gebied niet meer als zodanig herkenbaar, uitgezonderd de zichtlaan die op het oorspronkelijke hoofdgebouw geprojecteerd was en die nog intact is.
Aan de zuid- en westzijde van het huis bevindt zich een parkaanleg in vroege landschapsstijl, die aan de noord-, west-, en zuidzijde door sportvelden wordt begrensd. De sportvelden aan de zuid- en noordzijde beslaan ruimten die oorspronkelijk tot Schoonenberg behoorden en die vanouds grotendeels open waren en een agrarische functie hadden, zoals op de Topografische en Militaire kaarten uit 1848 en 1903 is te zien. Het westelijke sportveld was nog in 1946 bebost (vgl. de Topografische en Militaire kaart van dat jaar) en vormde de westelijke uitloop van het landschappelijke park.
Hoofdmotief van de parkaanleg is een grote landschappelijke vijverpartij met eiland. Deze waterpartij wordt aan de zuid- en westzijde door hoge beboste taluds omgeven. De taluds zijn beplant met onder meer plataan, eik, beuk, kastanje, en rododendron, geplant vanaf de vroege 19de tot begin 20ste eeuw. Aan de noordzijde wordt de vijver begrensd door een weide, die anno 2005 als hertenkamp functioneert. De grilligheid van de aanleg van de vijver en van de taluds aan de zuid- en westzijde vormt een belangrijke eigenschap van de parkcompositie. Deze grilligheid geeft het park een dramatische geladenheid.
De vijver werd tussen 1935 en 1940 enigszins gewijzigd, maar staat in zijn oorspronkelijke vorm afgebeeld op het Kadastraal Minuutplan uit 1818. De grillige compositie van dit parkgedeelte en de overeenkomst met vroegere Nederlandse landschapsparken maken een ontstaansdatum van circa 1800 aannemelijk. De vijverpartij vertoont bovendien opvallende overeenkomsten met de vijverontwerpen in Gijsbert van Laar's Magazijn van tuinsieraden (1802).
Waarschijnlijk werd bij de bouw van het huidige huis ook een deel van het park aan de oostzijde heraangelegd. Zo dateert de open ruimte aan de zuidzijde van het huis, waar ook de entree van het park is gelegen, waarschijnlijk uit het tweede kwart van de 19de eeuw. Deze ruimte, nu gazon, is in de 19de eeuw met diverse waardevolle solitaire bomen beplant (kastanje, beuk, plataan, acacia).
Het centrale parkgedeelte is aan de noord- en zuidzijde van taluds voorzien. Deze schermen het park in visueel opzicht af van de aangrenzende sportvelden. De zuidelijke taluds zijn van oorsprong aanwezig. De aarden wal aan de noordzijde werd waarschijnlijk deels opgeworpen toen het sportveld aan deze zijde werd aangelegd. Aan de achter (west-)zijde ligt het park geheel open naar het hier gesitueerde sportveld en biedt de wandelaar een gezicht tot aan de Van Houtenlaan. Aangrenzend aan de zuidwestzijde bevindt zich de achteruitgang van Schoonenberg met 19de eeuwse eiken en kastanjes.
Ten noordwesten van het hoofdgebouw staat in de as van de meest noordelijke toegangslaan een voormalige dienstwoning, die een ornamentele rol in de parkaanleg vervult. Het pand was in 1971 aangewezen als rijksmonument, maar is bij Ministerieel besluit van 30 augustus 1984 van de lijst afgevoerd na een ernstige brand in 1982. De dienstwoning is inmiddels hersteld en gerestaureerd.
Nabij het landhuis aan de Driehuizerkerkweg staat een eenvoudig smeedijzeren hek met daarop de naam Schoonenberg. Aan het begin van de oprijlaan naar de dienstwoning staat een hek dat afkomstig is van de eveneens in Velsen gelegen buitenplaats Hoogergeest.
Het hoofdgebouw is in 1996 verbouwd, gerestaureerd en in drie wooneenheden gesplitst, elk met een eigen tuin, die door middel van muren, hekken en hagen grotendeels van het park is afgeschermd.
Het park van de buitenplaats functioneert als openbaar park.
De buitenplaats omvat het park ten westen van de Driehuizerkerkweg, de Driehuizerkerkweg zelf en de zichtas op de laan in het westelijk gelegen Overbos, dat in de 18de eeuw verworven werd.
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven.
Waardering van het complex
De HISTORISCHE BUITENPLAATS SCHOONENBERG is van algemeen cultuur-, architectuur-, en tuinhistorisch belang:
- vanwege de ouderdom;
- vanwege de ontwikkelingsgeschiedenis;
- als onderdeel van de aaneengesloten groep historische buitenplaatsen behorende tot de gemeente Velsen, die als zodanig een groen gebied met hoge cultuurhistorische waarde vormt;
- vanwege de vrij gaaf bewaarde, vroeg 19de-eeuwse parkaanleg in landschappelijke stijl met een langgerekte grillige waterpartij, weiland- en bospartij, hoogteverschillen, lanen en paden, alsmede zichtassen en oude beplanting;
- vanwege de visueel-ruimtelijke samenhang van de complexonderdelen;
- vanwege de recreatieve waarde.
