Omschrijving complex:
HISTORISCHE BUITENPLAATS DE MATANZE (Deventerweg 10, Terwolde). De geschiedenis van de historische buitenplaats de Matanze gaat terug tot in de 17de eeuw, toen omstreeks 1630 het eerste, omgrachte edelmanshuis met trapgevels gebouwd werd. Volgens overlevering werd dit huis gebouwd met gelden afkomstig van de Zilvervloot, die in 1628 door Piet Hein veroverd werd in de baai van Matanzas. In 1686 zou de Matanze verkocht zijn aan de weduwe van Hendrik ter Borch. Vervolgens was Bernard Heidentrijk ter Borch van 1725 tot 1739 met de Matanze beleend. Gedurende de 17de en 18de eeuw heeft de Matanze een classicistische aanleg gekend, waarvan in de huidige aanleg de plaats van het huis, het koetshuis, de rechte oprijlaan en waarschijnlijk enkele monumentale buxusstruiken (wellicht vormbomen in de formele aanleg) resteren. Van 1770 tot 1876 was de Matanze in handen van de familie Jordens, die veranderingen in landschappelijke stijl in het park lieten aanbrengen. Zo werd er begin 19de eeuw parallel aan de IJsseldijk in zuidelijke richting vanuit de gracht, een waterloop in landschappelijke stijl uitgegraven. De Deventer stadswerkbaas Hendrik Jan van Leusen heeft een rol bij de aanleg in 1858 gespeeld; hij verrichtte werkzaamheden in opdracht van Johanna Aleida Jordens. Zij zou enige jaren daarvoor, in 1855, het oude edelmanshuis hebben laten afbreken en op de oude fundamenten een nieuw huis hebben laten neerzetten. In 1876 gaat de Matanze over aan de familie Servatius, die vermoedelijk aan de zuidkant van het huis een stuk hebben laten aanbouwen, met onder andere het trappenhuis, de veranda, wintertuin en de zuidbrug. Het huis kreeg toen haar huidige uiterlijk. Rond 1900 werd aan de uit het begin van de 19de eeuw stammende dienstwoning een aanbouw gemaakt en verrees het prieeltje in de tuin. Het hart van de buitenplaats wordt gevormd door het 19de eeuwse, in eclectische trant gebouwde huis, dat in een vijverpartij in landschappelijke stijl gelegen is en aan de noord- en de zuidzijde via een brug toegankelijk is. Vanuit het huis zijn er twee zichtassen; één in oostelijke richting naar de IJssel en één in noordelijke richting naar de kerk van Terwolde. De rechte oprijlaan begint bij het (uit ca. 1990 daterende en niet beschermenswaardige) hoofdinrijhek aan de Deventerweg en is aan weerszijden met enkele eiken beplant. De laan eindigt cirkelvormig rond een rozenperk aan de noordkant van het huis. Ten noorden van de oprijlaan is het parkbos beplant met opgaand loofhout. Ten noordwesten van het huis staan aan dezelfde oprijlaan het 18de-eeuwse koetshuis met zijn in de 19de eeuw in 2 fasen gebouwde dienstwoning. Aan de westzijde van het koetshuis is omstreeks 1990 een (deels open) garage gebouwd, die wegens te geringe ouderdom buiten de bescherming valt. Ten zuiden van de laan en ten westen van het huis staat het laat 19de eeuwse houten tuinprieel annex menagerie, dat uitziet op de open ruimte ten westen en zuidwesten van het huis. Dit terrein wordt doorsneden door een in een curve verlopend wandelpad en is beplant met groepjes 19de eeuwse exotische bomen. Het pad leidt naar het zuidelijke gedeelte van de aanleg, waar aan de Deventerweg de voormalige jachtopzienerswoning ligt. Ten oosten van de jachtopzienerswoning ligt de voormalige, ovale moestuin, die voor driekwart door een beukenhaag en voor éénkwart door een laat 19de-eeuwse muur omgeven wordt. In deze moestuin bevinden zich nog twee kassen en de restanten van twee koude bakken, vermoedelijk uit dezelfde periode daterend als de tuinmuur. In de zuidelijke punt van de aanleg ligt een gekromd eikenlaantje en helemaal in de zuidpunt de boerderij met enkele fruitbomen. Tussen de moestuin, de gracht en de IJsseldijk bevindt zich opgaand gemengd loofhout, dat door een slingerend padenverloop wordt doorsneden. Iets ten zuiden van het huis bevindt zich een terras, omgeven door o.a. hoog opgeschoten buxus, en zijn restanten van een ijskelder aanwezig. Het hooischuurtje dat ten westen van het koesthuis ligt is wegens te geringe monumentale waarden niet beschermenswaardig. De ten oosten van het hoofdgebouw liggende kapel uit ca. 1990 is wegens te geringe ouderdom van betekenis.
De historische buitenplaats De Matanze bestaat uit de volgende samenstellende onderdelen:
1. Hoofdgebouw (Huis De Matanze), zie voor omschrijving hierna;
2. Historische tuin- en parkaanleg, zie idem;
3. Koetshuis met dienstwoning, zie idem;
4. Prieeltje, zie idem;
5. Jachtopzienerswoning, zie idem;
6. Boerderij, zie idem;
7. Moestuinmuur, twee kassen en twee koude bakken, zie idem.
De historische buitenplaats De Matanze is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang vanwege:
- het hoofdgebouw, dat zowel in- als uitwendig een gaaf bewaard en alszodanig zeldzaam voorbeeld is van een 19de-eeuws in rijk geornamenteerde eclectische stijl opgetrokken hoofdgebouw van een Oost-Nederlandse historische buitenplaats is;
- de parkaanleg, die een gaaf bewaard voorbeeld is van een in diverse stadia in de 19de eeuw tot standgekomen park in landschapsstijl rond een eclectisch hoofdgebouw en die tevens een sfeerverhogend decorum van dit huis vormt;
- het ensemble- bestaande uit een eclectisch hoofdgebouw, parkaanleg, koetshuis met dienstwoningen, prieel, jachtopzienerswoning, boerderij, de moestuin met twee kassen en twee koude bakken deels omgeven door een tuinmuur- dat een goed voorbeeld vormt van een kleinere 19de-eeuwse Oost-Nederlandse buitenplaats.
