HISTORISCHE BUITENPLAATS VALKENHEINING (Rijksstraatweg 143,145,147,149 en 151, Baambrugge). De buitenplaats Valkenheining is gelegen op de oostelijke oever van het riviertje de Kromme Angstel tussen Loenersloot en Baambrugge. De buitenplaats werd gesticht in 1677 en heeft zijn naam te danken aan een samenvoeging van de namen van de stichter Cornelis Valckenier en zijn echtgenote Catharina van Heyningen. Cornelis Valckenier was secretaris van de weeskamer te Amsterdam, voorts koopman en admiraal van de Oost Indische Compagnie, daarna burgemeester van Amsterdam.
Op 2 juni 1677 werd Cornelis Valckenier eigenaar van een 'seckere hofstede met omtrent vijf en twintich morgen landt gelegen onder den gerechte van Abcoude' die hij kocht van van Dirck Jansz. Hellingh. Op 25 juli 1677 vond de overdracht van meer onderdelen plaats: 'seckere hofstede met huijs, barch, schuijr en drie en twintig mergen en twee honts lands, bespotinghe ende beplantinghe...'. Cornelis Valckenier had v olgens een request het plan opgevat op deze plaats een 'lustplaats en boerenwoning' te bouwen. Deze betiteling is waarschijnlijk van toepassing op het huidige huis: het vijf traveeën brede en twee verdiepingen hoge, in classicistische stijl met centrale ingangspartij gebouwde huis en het daarmee verbonden lagere complex bijgebouwen aan de zuidzijde van het huis, dat gedeeltelijk de bestemming koetshuis, stal en tuinmanswoning had. Met de bouw van het huis zal kort na juli 1677 zijn aangevangen. De architect van het huis is onbekend.
In 1700 werd Jacob Valckenier, zoon van Cornelis Valckenier en schepen van Amsterdam, door vererving eigenaar van Valkenheining. Waarschijnlijk was het Jacob Valckenier die de rijk geornamenteerde koepel ten zuidwesten van het huis gelegen liet bouwen. Deze koepel, samen met de soberder koepel van Slot Zeist behorende tot de oudst bewaarden van ons land, is op een ets uit 1730 (door A. Rademaker, Hollands Arcadia, 1730) duidelijk te herkennen. Wellicht is de koepel rond 1700 geb ouwd. Op stilistische gronden wordt de koepel wel aan Daniël Marot toegeschreven. In 1717 breidde Jacob Valckenier het terrein van de buitenplaats uit met een 'huijsje en Erfje, Staande en gelegen onder Abcoude d'Leeuws gerecht bij Loenersloot'. De volgende eigenaar van Valkenheining was de zoon van Jacob, Wouter Valckenier, schepen van Amsterdam. Hij erfde de buitenplaats in 1740 en was tot 1784 eigenaar van Valkenheining. Waarschijnlijk liet hij het huis verfraaien in huidige Lodewijk XV-stijl. Wouter Val ckenier was gehuwd met Elisabeth Hooft, zuster van Henrik Hooft Danielsz. Laatstgenoemde was burgemeester van Amsterdam en werd in 1787 door prins Willem V uit zijn ambt gezet wegens patriotisme. In het midden van de tweede helft van de 18de eeuw strekte de aanleg van Valkenheining zich voornamelijk in oostelijke richting uit. Het meest westelijke deel van deze aanleg had een driehoekige vorm, hierin lag het huis. Dit gedeelte maakt in de huidige park- en tuinaanleg rondom Valkenheining nog steeds een bel angrijk deel uit. Het volgende deel sloot in oostelijke richting op de driehoek aan en werd in het noorden begrenst door de buitenplaats Den Haring, het derde deel van de aanleg lag het meest oostelijk en staat op een kaart uit 1769 aangegeven als sterrebos. Als zodanig is dit deel van de historische aanleg niet meer bewaard.
Na de dood van Elisabeth Hooft vererfde Valkenheining voor de ene helft aan de familie Valckenier en voor de andere helft aan de familie Hooft. In 1796 verkochten beide families de bu itenplaats via makelaar W.H. Stoopendaal. Deze beschreef het huis op 6 maart 1796 als zijnde: 'dood ouderwets en vervallen'. Op 3 mei 1796 werd Valkenheining in een advertentie in de Oprechter Haarlemmer Courant als volgt beschreven: 'Een zeer plaisante en extra welgesitueerde Hofsteede, genaamd VALK EN HEINING, met deszelfs Heeren-Huizinge, koetshuis en stallinge, tuinmanswooning, coepel, menagerie etc.; mitsgaders een boerdery, berg en schuur met deszelfs weltoegemaakte landeryen, bosch en hakhout, etc., groot te zamen 34 morgen voetstoods, alles te samen in één koop, staande en geleegen aan de Rivier de Vecht, onder den gerechte van Abcoude, tusschen Baambrug en Loendersloot op het Loendersloot-Eind'. De Kadastrale Minuutplan van ca. 1832 geeft een indruk van de gronden rondom Valkenheining en de inrichting daarvan aan het begin van de 19de eeuw. Het oorspronkelijke sterrebos en het middenstuk van de aanleg zijn definitief weiland geworden.
Omstreeks 1836 werd de heer H. Kersjes de eigenaar van Valkenheining. In 1844 wordt ook de hofstede Den Haring vermeld als eigendom van Kersjes en heeft er waarschijnlijk een samenvoeging van beide buitenplaatsen plaatsgevonden. Waarschijnlijk was Kersjes in 1843 al eigenaar van beide plaatsen, omdat de ornamentele oogvormige vijverpartij op de scheidingssloot tussen Den Haring en Valkenheining in een acte uit 1843 reeds wordt genoemd. In 1856 blijkt Den Haring te zijn afgebroken. In 1863 komt het Kleine Huis (waarschijnlijk bestemd als koetshuis voor Valkenheining), g ebouwd ten oosten van de plaats waar Den Haring stond, voor het eerst voor op een kadastrale hulpkaart en zal kort voor 1863 gebouwd zijn. Toen werd vermoedelijk ook de nog bestaande laan naar het Kleine Huis aangelegd, die aansluitend aan de lindenlaan aan de NW-hoek van de buitenplaats ontspringt.
Rond 1900 werd direct achter het huis Valkenheining een neo-formele tuin aangelegd. Deze aanleg werd gerealiseerd voordat de buitenplaats in 1924 in het bezit kwam van J. Kalff. In deze tijd is de parkaanleg aa nzienlijk opener geworden. Foto's uit deze periode geven een duidelijk beeld van de aanleg die tegenwoordig nog goed te herkennen is. Een luchtfoto uit 1930 geeft weer hoe de buitenplaats er na een meer dan 250 jaar lange ontwikkeling er op dat moment uitziet: de neo-formele tuin is duidelijk zichtbaar, evenals het zicht in oostelijke richting. Ook is een as in het parkbos die achter het huis eindigt te onderscheiden en zijn de thans verdwenen slingerpaden rond de neo-formele tuin te zien. In het deel van h et park dat thans tot het 'Kleine Huis' behoort staat een volwassen kastanjelaan. Het gedeelte ten zuiden van de kastanjelaan, lopende van west naar oost, bestaat uit een vrij open ruimte met daarin slingerpaden, coniferen en heesters, alsmede een kleine moestuin. Over de scheisloot met de wellicht in de eerste helft van de 19de eeuw gerealiseerde ornamentele halfcirkelvormige verbreding liggen twee bruggen die beide delen van de buitenplaats met elkaar verbinden.
In 1946 wordt de buitenplaats Valkenheining eigendom van meerdere eigenaren. De parkaanleg blijft echter de historische samenhang vertonen. De eenvoudige neo-formele aanleg in de vorm van een gazon met vormboompjes op de hoeken, tussen het huis en de koepel stamt van na deze tijd.
In de tuin bevinden zich een aantal interessante tuinornamenten (voetstukken en een tuinbeeld) en twee oude schuren. Het huis is bereikbaar via een oprit die afgesloten wordt door een smeedijzeren hek uit ca 1800. In 1969 werd het huis Valkenheining aangekocht door mevrouw M. van Erven Dorens-Vinke. In de jaren '70 volgde een restauratie van het huis en de zwaar vervallen koepel. Omstreeks 1977 is de koepel hersteld. De omgrenzing van de historische buitenplaats staat op de bij deze registeromschrijving bijhorende kaart aangegeven en wordt in de omschrijving van onderdeel 2 van dit complex nader gespecificeerd.
De historische buitenplaats Valkenheining is uit de volgende samenstellende onderdelen opgebouwd:
1. hoofdgebouw (huis Valkenheining), zie voor omschrijving hierna;
2. historische tuin- en parkaanleg, zie idem;
3. koepel, zie idem;
4. kleine huis, zie idem;
5. schuur, van oorsprong 17de-eeuwse hooiberg, zie idem;
6. schuur, zie idem;
7. hardstenen voetstuk aan zuidzijde van de neo-formele tuin, zie idem;
8. voetstuk aan zuidzijde van de neo-formele tuin, zie idem;
9. hardstenen voetstuk aan zuidzijde van de neo-formele tuin, zie idem;
10.betonnen voetstuk aan noordzijde van de neo-formele tuin, zie idem;
11.hardstenen voetstuk met vrouwenfiguur aan noordzijde van de neo-formele tuin, zie idem;
12.hardstenen sokkel aan oostzijde tuin, zie idem;
13.hardstenen voetstuk in neo-formele voortuin, zie idem;
14.twee hardstenen sokkeltjes, zie idem;
15.toegangshek voorzijde huis, zie idem.
De historische buitenplaats Valkenheining is in cultuur-, architectuur en tuinhistorisch opzicht van algemeen belang vanwege:
- het hoofdgebouw, een oorspronkelijk laat 17de-eeuws huis met Lodewijk XIV kenmerken dat in de eerste helft van de 18de eeuw gemodernise erd werd,
- het inwendige van het hoofdgebouw, met name het interieur van de bel-etage dat fraaie stucplafonds en stucdecoraties op de schouwboezems in Lodewijk XV-stijl bezit,
- de parkaanleg op driehoekige grondslag, dat een typerend voorbeeld is van een gaaf bewaarde parkaanleg in landschapsstijl met formele en neo-formele elementen, van een kleine Vechtbuitenplaats,
- de vroeg 18de-eeuwse houten koepel in Marotstijl, die één van de oudst bewaarde van ons land is en zich nog in vrijwel originele staat bevindt.
