Inleiding
Het complex OPENLUCHTZWEMBAD DE PAPIERMOLEN (Papiermolenlaan 3, 3a) ligt met de dienstwoning (Papiermolenlaan 2) aan de zuidzijde van de stad Groningen, ten westen van de R.K. begraafplaats, ten zuiden van de ringweg (Weg der Verenigde Naties of N7, in 1965-1971 aangelegd). Het zwembadcomplex werd in opdracht van de gemeente tussen 1953-1955 uitgevoerd naar ontwerp van architect Jac. Koolhaas (1913-....) - werkzaam bij de Dienst der Stadsuitbreiding en Volkshuisvesting, in nauwe samenwerking met ir. H.J. Dix, directeur Dienst der Stadsuitbreiding en Volkshuisvesting. De eerste plannen voor de aanleg van een nieuw openluchtzwembad dateren uit 1948. In De Papiermolen zijn afzonderlijke circuits voor bezoekers en badgasten aangelegd: er is een gebied dat slechts blootsvoets begaan mag worden. Ontwerp en aanleg van De Papiermolen beliepen het voor die tijd astronomische bedrag van 1.400.000 gulden (inclusief aankoop grond, adviezen en voorbereiding, grondwerken, bassins en bouw, inventaris, meubilair, speelwerktuigen) terwijl de kosten voor de zweminrichting met grond waren begroot op 850.000 gulden. Het complex De Papiermolen vormt het resultaat van een intensieve samenwerking tussen gemeentelijke diensten als Stadsuitbreiding & Volkshuisvesting, Openbare Werken, de Waterleiding, de Geneeskundige- en Gezondheidsdienst, de Stichting voor Bad- en Zweminrichtingen en de Commissie voor lichamelijke volksopvoeding inclusief twee externe adviseurs. Men streefde naar een openluchtbad in een parkachtige omgeving. De Papiermolen was van begin af aan bestemd voor gemengd zwemmen, een ontwikkeling die in Nederland na de Tweede Wereldoorlog op gang kwam. Voorheen zwommen vrouwen en mannen op verschillende tijdstippen. In 1952 bracht Jac. Koolhaas een bezoek aan Helsinki (Finland) en toonde hij ook grote belangstelling voor het Olympische Zwemstadion van Helsinki. De Freibaden Allenmoos en Letzigraben in Zürich (Zwitserland) fungeerden ook als inspiratiebron. De Nederlandse Zwembond werd over de minimale sportaccommodatie-eisen geraadpleegd. Professor J.T.B. Bijhouwer attendeerde de architect op enkele buitenlandse projecten. De keuze viel op een landschappelijke vorm van de bassins met vergelijkbare indeling en ordening van het terrein. Het hoofdgebouw houdt de badgasten uit de wind en fungeert als geluidscherm tegen de N7. Aan de zuidkant van het hoofdgebouw ligt een groot en hooggelegen terras vanwaar de bezoekers een panoramisch uitzicht hebben over het zwembad. Via dit terras kunnen de bezoekers zowel de grote zittribune met 900 zitplaatsen bereiken als de kleuterafdeling. Een betonnen brug over het 'blote-voeten-pad' leidt iedereen naar het middenterrein. De loopcircuits zijn door middel van beplantingen, waadgoten en een kruising op verschillend niveau strak van elkaar gescheiden. De zwembaden liggen alle ten zuiden van het hoofdgebouw; het geheel van hoofdgebouw en baden vertoont de vorm van een zeshoek. De gezamenlijke vorm van deze baden verwijst naar het residu van de Helperlinie (1699) aan de zuidzijde van de stad Groningen. In 1995 verloor het hoofdgebouw zijn oorspronkelijke kleedfunctie en werden de twee verdiepingen verbouwd en verhuurd als ateliers voor kunstenaars terwijl een groot deel van de betonnen galerijen werd dichtgezet en voorzien van glas. Op het middenterrein is toen een nieuwe kleedaccommodatie gebouwd, een ontwerp van architect J.P. Moehrlein. Voorts kreeg het bad een fikse opknapbeurt waarbij het beton is gezandstraald en van een nieuwe coating voorzien. De enige jaren na de opening aangebrachte muurschilderingen op de betonwand van de tribune zijn later overgeschilderd en verdwenen. Het hele complex beslaat een oppervlakte van drie hectare. Een toegangsweg leidt van de Hereweg naar het voorplein voor het zwembad. Rechts van de toegangsweg bevindt zich een openluchtstalling voor 1500 rijwielen, 500 bromfietsen en scooters en een parkeerterrein voor 50 auto's op het voorplein. Verder is naar ontwerp van Jac. Koolhaas een dienstwoning gebouwd (Papiermolenlaan 2).
Omschrijving
Het complex openluchtzwembad De Papiermolen bestaat uit (1) hoofdgebouw; (2) dienstwoning (Papiermolenlaan 2); (3) vijf baden/bassins: wedstrijdbad, halfdiep bad, ondiep bad, instructiebad, kleuterbad, twee betonnen boogbrugen en twee rechte bruggen van beton; (4) een grote zittribune met trap en hoge scheidingsmuur; (5) de aanleg bestaande uit de rechte betonnen brug, centrale middenruimte, speelweide, zonneweide, bosschages en groensingels, tegelpaden; (6) een kiosk voor de badmeester(s) met nabijgeplaatste betonnen muurtjes, waadbak met traptreden, opvangbak en douches; (7) drie toiletgebouwtjes; (8) verschillende kunstwerken en speelwerktuigen.
Waardering
Het complex openluchtzwembad De Papiermolen vertegenwoordigt algemeen belang wegens:
- de cultuurhistorische betekenis en noviteitswaarde, want het betreft een technisch modern openluchtzwembad uit de jaren '50 van de twintigste eeuw waarvan het ontwerp aansluit op contemporaine ontwikkelingen in het buitenland, met op name Finse en Zwitserse voorbeelden hetgeen o.a. te herkennen is aan de toepassing van speel- en zonneweiden, rechte bruggen, boogbruggen en de aanleg met een parkachtig karakter;
- de sociaal-maatschappelijke waarde: vanuit een logistiek en hygiënisch oogpunt gold de scheiding tussen paden die slechts blootsvoets mochten worden betreden en paden die mèt schoeisel konden worden bewandeld als een novum en mijlpaal in de sterk op hygiëne gerichte benadering tijdens de naoorlogse periode;
- de cultuurhistorische waarde aangezien De Papiermolen een symboolfunctie vervult en een toonbeeld is van de toenemende vrije tijd en massarecreatie die in de jaren '50 van de twintigste eeuw schoorvoetend opgang maakten;
- de cultuurhistorische waarde want in De Papiermolen was sinds de opening gemengd zwemmen mogelijk terwijl voorheen gescheiden zwemmen (op aparte tijden) te doen gebruikelijk was; in die zin herbergt De Papiermolen een emancipatoir element dat zich later in de twintigste eeuw verder zou ontwikkelen;
- de architectuurhistorische waarde zoals deze tot uitdrukking komt in de hoogwaardige ontwerpkwaliteit, de coherente opzet van de aanleg en de rol van De Papiermolen als magnum opus in het oeuvre van architect Jac. Koolhaas;
- de zeldzaamheid en de gaafheid: De Papiermolen is vrijwel ongeschonden gebleven terwijl in nationaal opzicht gave èn functionerende openluchtzwembaden uit de na-oorlogse periode niet talrijk zijn;
- de ensemblewaarde zoals deze zich manifesteert in de ruime en functionele opzet en in de bijzondere aandacht voor de landschappelijke aanleg en de toepassing van kunstwerken, eveneens naar ontwerp van Jac. Koolhaas;
- de stedenbouwkundige waarde, als beeldbepalend, functioneel, sierend en structureel element in een groter ensemble, namelijk de stadswijk.
