COMPLEX HISTORISCHE BUITENPLAATS PALEIS SOESTDIJK
Het complex omvat de volgende onderdelen:
HOOFDGEBOUW (1)
HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2)
HEKWERK MET HEKPIJLERS (3)
twee WACHTHUISJES (4)
PARKWACHTERSWONING (5)
ORANJERIE (6)
VIJVER MET BEELDENGROEP (7)
WILHELMINACHALET (8)
WATERTOREN (9)
IJSKELDER (10)
SPORTPAVILJOEN (11)
TUINVAAS (12)
GEDENKMONUMENT (13)
TUINORNAMENT (14)
ZONNEWIJZER (15)
vier TUINVAZEN (16)
SPEELBOERDERIJ "'T KRAAYNEST" (17)
JACHTHUIS Prins Hendrik (18)
JACHTHUIS Prins Willem II (19)
JACHTHUIS Prins Alexander (20)
DIENSTWONING (21)
BOERDERIJ (22 )
KONINKLIJKE STALLEN (23)
INTENDANTWONING MET SCHUURTJE (24)
GEDENKNAALD (25)
SPEELHUISJE Ixienita (26)
LOGISGEBOUW (27)
HOUTEN WERKSCHUUR (28)
HONDENGRAVEN (29)
GIETIJZEREN BRUG (30)
BRUGLEUNINGEN (31)
Inleiding complex
Soestdijk is gelegen op de grens van de Utrechtse Heuvelrug (hoog) en de Eemvallei (laag). De vroegste vermelding van 'zoesdijc' dateert uit de 14de eeuw. Van een huis was toen nog geen sprake wel van een verhoogde weg (een dijk) die diende als doorgangsweg. De hofstede aan de Soestdijk werd gesticht rond 1650 door de Amsterdamse patriciër Cornelis de Graeff. Hoe deze hofstede er heeft uitgezien is niet bekend. In 1674 komt de buitenplaats in handen van stadhouder Willem III, die in de daarop volgende jaren zijn grondbezit door aankopen flink uitbreidt. Voor zover thans bekend, lijkt het zo te zijn dat Willem III een geheel nieuw huis heeft laten bouwen, zonder gebruikmaking van de oudere hofstede. Het ontwerp hiervoor werd geleverd door architect Maurits Post, zoon van architect Pieter Post. Het huis was in 1678 voltooid. Willem III en Koningin Mary verlegden in 1684 hun (bouw)activiteiten naar Apeldoorn waar zij het landgoed 'Het Oude Loo' hadden aangeschaft.
Een kaart van Van Staden (1690-1700) en een kaart van Schäfer (1768) tonen een formele aanleg waarbij het lanenstelsel, de hoofdas, het sterrenbos en een kom (Henri IV vijver genoemd) bijzondere elementen zijn. Het lanenstelsel bestaat uit rechte, haaks op elkaar staande lanen, die grotendeels het oorspronkelijke kavelpatroon volgen. De Hooilaan is door zijn breedte en lengte de meest opvallende laan.
In de achttiende eeuw werd Soestdijk voornamelijk als zomerverblijf gebruikt. In 1758 werden de domeinen van het paleis nog vergroot door de aankoop van het ernaast gelegen landgoed 'De Eult'. In de negentiende eeuw werden deze gronden deels weer verkaveld. Rond 1765 werd door Willem V de Amsterdamsestraatweg (toen De Grote Postweg genoemd) in het zuiden rechtgetrokken en omgevormd tot een grote allee. De late achttiende eeuw (rond ca. 1780) bracht nog een kleinschalige wijziging in de aanleg met zich mee: onder leiding van de stadhouderlijke architect P.W. Schonck werd een vroeg-landschappelijke aanleg gerealiseerd. Archiefstukken spreken over een 'Engels bos' en 'Engelse bergen' (zie kaart 1812). Vermoedelijk is tevens in deze periode de gracht rondom het huis gedempt en het achterste deel tot een kleine waterpartij vergraven. In 1795 werd het stadhouderlijke verblijf door de Fransen in beslag genomen en tot nationaal eigendom verklaard. Het geheel werd in 1806 tot 1810 in bezit genomen door Lodewijk Napoleon, die het sterk vervallen gebouw liet opknappen en uitbreiden met twee zalen aan de tuinzijde.
In 1815 werd Willem I uitgeroepen tot Koning der Nederland. In datzelfde jaar werd uit dankbaarheid voor de hulp van kroonprins Willem II (Prins van Oranje) bij de slag van Waterloo het paleis door de staat aan hem geschonken (waardoor het weer een staatsdomein werd). Ook werd in een bepaling opgenomen dat een gedenkzuil opgericht diende te worden. De architecten J. de Greef en Reijers breidden het paleis met twee tussenvleugels aan het corps de logis en de gebogen zuilengalerijen uit en gaven het zijn huidige aanzien in Empire stijl. Ook de tuinen werden, grotendeels met behoud van het formele lanenstelsel, aangepakt en getransformeerd in een aanleg in landschapsstijl. Deze transformatie is in een aantal fases tot stand gekomen en werd reeds onder Lodewijk Napoleon ingezet. Deze gaf aan J.D. Zocher sr. de opdracht een landschapspark te ontwerpen. Zijn zoon J.D. Zocher jr. volgde hem op en maakte het ontwerp af. De parkaanleg is in hoofdopzet nog aanwezig: de landschappelijke vijverpartij achter het huis, het doorzicht naar het daarachter gelegen hertenkamp, de gebogen lanen door het bos. In de loop van de 19de en 20ste eeuw is de aanleg op enkele punten gewijzigd en zijn een aantal onderdelen toegevoegd. Het parkgedeelte aan de westzijde van het paleis dateert van ongeveer 1880. Veel werkzaamheden in 1883-1884 uitgevoerd naar ontwerp van architect L.H. Eberson: vernieuwing bestrating voor het paleis, maken van twee wachthuisjes, plaatsen van twee nieuwe toegangshekken, opmetselen tuinmuur moestuin, vernieuwen fonteinkommen, herstellingen aan gebouwen (paleis, ijskelder, druivenkas, oranjerie, watertoren, schuttingen, beschoeiing vijver etc.).
Met uitzondering van de Tweede Wereldoorlog werd Soestdijk tot 2005 bewoond door leden van het Koninklijk Huis. De verschillende bewoners hebben hun eigen stempel op Soestdijk gedrukt. Voor de decoratie en inrichting van de vertrekken zijn vijf belangrijke periodes van inrichting te onderscheiden:
1816-1821 onder Willem II
1850-1851 onder Anna Paulowna
1879-1890 onder Willem III
1890-1936 onder Emma en Wilhelmina
1936-2004 onder Juliana en Bernard.
Ten tijde van de bewoning van eerst prinses en later koningin Juliana en prins Bernard is de noordelijke vleugel van het paleis verbouwd, gerestaureerd en gemoderniseerd (1936-1939) door de architecten J. de Bie Leuveling Tjeenk en A.J. van der Steur. Toen is in het park een sportpaviljoen, zwembad en een kinderspeelhuisje gebouwd. In 2004 overleden prinses Juliana en prins Bernhard kort na elkaar. Na een periode van voorbereiding is een deel van het paleis en het park in 2007 officieel opengesteld ter bezichtiging door het publiek. Ten behoeve hiervan zijn onder leiding van architect Marc van Roosmalen (Rgd) enkele beperkte, grotendeels reversibele aanpassingen aangebracht in de Soestervleugel. De oranjerie heeft een horecafunctie gekregen en er kwam een kassagebouwtje. Een deel van het park aan de noordwest zijde is geschikt gemaakt voor parkeren. Deze openstelling is van tijdelijke aard. Er wordt ondertussen gezocht naar een blijvende, passende functie voor het complex.
Begrenzing. Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. De buitenplaats Soestdijk wordt doorsneden door de Amsterdamsestraatweg (die niet onder de bescherming valt) in een westelijk deel en een oostelijk deel. Het westelijke deel, waarop zich het paleis bevindt, wordt begrensd door de Amsterdamsestraatweg in het oosten, de Biltseweg in het zuiden tot aan de kruising met de Koningsweg. Daar vervolgt de westgrens in een vrijwel rechte lijn, die samenvalt met de grens van het kadastrale perceel. Zo ook langs de noordzijde een vrijwel rechte grens, samenvallend met de grens van het kadastrale perceel. Het oostelijke deel, waarop de dienstgebouwen en de nutsgronden alsmede de Koningslaan, wordt begrensd door de Amsterdamsestraatweg in het westen, de Koningslaan in het zuiden (inclusief de moestuin) en de Torenlaan in het oosten (inclusief de rotonde van de Naald). Hier steekt de begrenzing de Torenlaan over om langs de noordzijde van de Koningslaan te vervolgen (Langs deze zijde sluit de buitenplaats Soestdijk aan op De Eeult/Baarnse Bos). Vervolgens buigt deze noordelijke grens af over de grens van het kadastrale perceel achter de dienstgebouwen om, om weer uit te komen bij de Amsterdamsestraatweg. De grens is aangegeven op de bijbehorende kaart. Hierop staan tevens de nummers van de onderdelen.
Waardering
Het COMPLEX HISTORISCHE BUITENPLAATS PALEIS SOESTDIJK is van algemeen belang:
- vanwege cultuurhistorische waarde door zijn ontstaan- en bewoningsgeschiedenis in het bijzonder vanwege de onlosmakelijke verbintenis met het Huis van Oranje;
- vanwege de architectuurhistorische waarde als belangrijk voorbeeld van een koninklijk woonverblijf in Nederland en vanwege de duidelijk afleesbare opeen volgende stijlperioden in de verschillende onderdelen van het complex en de daarmee verbonden architecten en kunstenaars;
- vanwege de ensemblewaarde van de samenstellende delen onderling alsmede in relatie met het Baarnse bos (buitenplaats De Eeult) en de wegen- en lanenstructuur buiten het park.
- vanwege archeologische verwachtingswaarden in hoofdzakelijk het noordwestelijke stuifduingebied (prehistorie) en in de directe omgeving van het paleis voor wat betreft de periode na 1650.
