Complex omschrijving. Historische buitenplaats Nettelhorst
Omschrijving complex Jacobus Craandijk schilderde tussen 1875 en 1883 van de Nettelhorst het volgende beeld: 'Het huis, behoorende aan den baron van Heeckeren van Wassenaar, was sinds jaren onbewoond. Eenzaam en verlaten lag het in de ruig begroeide gracht, van verwilderd houtgewas omringd, maar het was nog een deftig huis; met zijn hooge, grauwe muren en het verweerde dak maakte het een diepen indruk, en ook inwendig vertoonde 't zich nog als een aanzienlijk huizinge, met de ruime vestibule, de breede trap, de groote kamers, deels met schilderwerk versierd, deels prijkende met belangrijke gobelijns.' Sinds 1875 bestaat het huis niet meer, slechts de formele aanleg met binnen- en buitengracht, wat resten van de traptoren en een hoek van het kasteel geven aan waar het eens verrees. Een 18de-eeuws bouwhuis en een schuur zijn nog in situ.
In 1379 wordt Steven van Nettelhorst met de havezate Nettelhorst beleend. Over de geschiedenis van Nettelhorst voor die tijd is slechts schematisch wat bekend. Mogelijk was er vóór 1227 al sprake van een huis van die naam. Over het uiterlijk van dit huis zijn wij niet geïnformeerd. In 1424 wordt het goed overgedragen door Gijsbert van Nettelhorst aan Johan van Middachten. Al vier jaar later verkoopt hij zijn bezit, zijnde "goet te Netelenhorst met manschap, visscherien, holtgerichte ende alle sijnen toebehoren, gelegen in den kerspel van Lochem, in der buyrschap van Lange" aan Eylart van Metelen. In 1510 wordt de kleinzoon van de laatste vrouwe van Nettelhorst, Eylarda van Metelen die was gehuwd met Evert van Heeckeren, met Nettelhorst beleend. Deze Evert van Heeckeren was de eerste van acht generaties Van Heeckeren die op Nettelhorst hebben gewoond van 1510 tot 1834. In de 16de eeuw bestond het huis uit een zaalgebouw met traptoren. Het kasteel met voorterrein was door een gracht omgeven. Een tweede, wat smallere buitengracht loopt daar weer omheen. Deze heeft omstreeks 1610 de toenmalige eigenaar, Walraven van Heeckeren sr. laten graven. Hij had ook een stuk aan het huis laten bouwen, waarmee het een L-vormige plattegrond kreeg. Voor de aan- en afvoer van het water in de grachten is aan het eind van de 17de eeuw een kanaal vanaf de Berkel naar de gracht rond het kasteel aangelegd 'loopende langs den nieuwen dijk van de Wengerbrug naar Nettelhorst'. Wat later is de Grifte gegraven die vanaf de Berkel langs erve Morgenstern via een ronde kom met een duiker in de buitengracht uitkwam. In de ronde kom werden karpers gehouden.
Jan de Beijer tekende in 1743 op het kasteeleiland een blokvormig huis onder een hoog afgeplat schilddak met op de vier hoeken schoorstenen. Boven het dak rijst een traptoren met dakruiter op. Voor het huis heeft De Beijer de twee vrijstaande bouwhuizen getekend. Deze ontnemen voor een deel het zicht op de voorgevel van het huis, zodat alleen maar genoteerd kan worden dat er kruisvensters in de gevel zaten en de ingangspartij een stoep van enkele treden had. Waarschijnlijk was het huis vijf of zeven traveeën breed. Een boogbrug met draaihek overspande de binnengracht. De beide bouwhuizen lagen onder schilddaken en hadden kruiskozijnen in de gevel. In of vlak vóór 1760 is het huis ingrijpend gemoderniseerd tot een fors pand op rechthoekige plattegrond onder schilddak volgens een anonieme tekening uit dat jaar. De traptoren met dakruiter is gehandhaafd. De voorgevel is zeven traveeën breed. De middenrisaliet wordt beëindigd door een timpaan van Bentheimer zandsteen met het gekroonde alliantiewapen Van Heeckeren en Van Lintelo met griffioenen als schildhouders. Voor het huis, binnen de eerste omgrachting, ligt nog één gebouw, op L-vormige plattegrond. Het andere is afgebroken. De beide bouwhuizen zijn verplaatst naar het gedeelte ten oosten van het huis, tussen binnen- en buitengracht. Op de zgn. Hottingerkaart van 1783-1793 is dat te zien. Het terrein tussen de beide grachten blijkt bij Hottinger een vakverdeling te hebben met (moes?)tuinen. Direct ten noorden en zuiden van het voorplein is opgaand hout getekend. Op de kadastrale minuut van omstreeks 1830 is de volgende fase weergegeven. Op het rechthoekige kasteeleiland ligt over de volle breedte het huis met aan de noord- en zuidzijde de uitgebouwde gemakken. Ook het L-vormig bouwhuis staat nog steeds op het kasteeleiland. Het terrein direct voor het huis wordt als 'tuin' aangegeven op de Oorspronkelijk Aanwijzende Tafels (OAT). Tussen de binnen- en buitengracht liggen aan de oostkant van het eiland de 'bouwhuizen'. Hier valt op dat het zuidelijke gebouw als 'huis en erf', maar het noordelijke gebouw als 'schuur en erf' op de OAT staat aangeduid. Tussen de gebouwen loopt een door een rechte laan doorsneden ovaal verlopend pad in een deel dat als 'weiland' wordt aangemerkt. Via een bruggetje over de buitengracht gaat de laan in oostelijke richting over in de zgn. Voortmansallee. Het terrein tussen binnen- en buitengracht aan de noordzijde van het eiland blijkt 'opgaand' hout te bevatten met een ovaalvormige 'Visch vijver' en een parallel aan de buitengracht lopende sloot die het terrein in tweeën deelt. Aan de zuidkant ligt tegen de buitengracht aan een tuinmanswoning. Buiten het grachtenstelsel, noordelijk van de Voortmansallee bevindt zich een met water doorsneden en bedijkt gedeelte dat 'plantsoen' en 'doevenslag' genoemd werd. Hier stond een duiventil die in het begin van de 20ste eeuw is ingestort en afgebroken. Zuidelijk van de Allee is de komvormige beëindiging van de Grifte (de Bouwhuisvijver) afgebeeld en de hoeve De Morgenstern. Het tracé van de weg van Lochem naar Borculo loopt om de zuidkant van het kasteeleiland via de oprijlaan in oostelijke richting.
Wanneer in 1834 het bezit onder de hamer komt is het goed 331 bunder groot en wordt in 38 delen verkocht. Uit de omschrijving blijkt dat de 'cingel' van het huis gedeeltelijk is beplant. Het is niet bekend met welke soort. De Ruïnelaan, die Voortmansallee genoemd wordt, heeft een beplanting met beuken. Voorts is er sprake van de Bouwhuisvijver, de Allee naar het Langensbroek, de Wengerallee, de Lochemse Allee, de Coopsstege met het eikenplantsoen en de Gallinkhorsterdijk. Aan het uiteinde van de Ruïnelaan aan de westzijde staat de hoeve De Kok.
Het goed werd aangekocht door W.H.A.C, baron van Heeckeren, voor zijn zoon J.D.C. baron van Heeckeren, gehuwd met Maria Cornelia van Wassenaer. Korte tijd voor diens overlijden op 7 november wordt het huis 'voor afbraak' verkocht. Een aantal zaken, waaronder een eikenhouten schoorsteenmantel met het portret van Walraven van Heeckeren en een deel van het goudleren behang, wordt naar kasteel Twickel overgebracht. Met het afkomend bouwmateriaal zijn boerderijen in de omgeving opgeknapt. Als het huis bijna gesloopt is besluit J.D.C. van Heeckeren, heer van Twickel, het nog resterende deel terug te kopen, namelijk de toren en de zuidwestelijke hoek, waarmee een deel van het kasteel voor het nageslacht bewaard bleef. In 1884 deed een storm de toren instorten. De topografische kaarten uit 1878 en 1901 laten de veranderingen in het terrein zien: de beide bruggen, toegang tot het eiland en de brug over de buitengracht naar de Voortmans Allee, zijn in 1878 een dam geworden, nodig voor het afvoeren van het puin. Bij de ruïne op het voormalige eiland staat in 1901 geschreven 'bouwval'. Het regelmatig verdeelde terrein van de Doevenslag, het zgn. Plantsoen, heeft een landschappelijk beloop gekregen, met drie omdijkte waterpartijen. Overigens is de situatie weinig anders dan ten tijde van de kadastrale minuut. De belangrijkste wijziging die sindsdien heeft plaats gevonden is de verlegging van de weg Lochem-Borculo over een gedeeltelijk nieuw tracé langs de noordkant van het kasteelterrein. In 2005 is de dam over de buitengracht weer door een brug vervangen. Hoewel de boerderijen De Kok en De Morgenstern een belangrijke rol spelen in de geschiedenis en de beleving van de aanleg worden zij niet als apart monument binnen de omgrenzing opgenomen. Daarvoor zijn zij intern teveel verbouwd.
Waardering Complex historische buitenplaats De Nettelhorst van algemeen belang
- wegens de ouderdom
- wegens de ontwikkelingsgeschiedenis
- wegens de cultuurhistorische waarden
- wegens het restant van het kasteel temidden van een vrijwel ongewijzigde 17de-eeuwse structuur
- wegens de aanwezigheid van een midden 18de-eeuws bouwhuis en een schuur uit dezelfde tijd
- wegens het belang voor de regio
