Historische buitenplaats Het Hartelaar
Omschrijving complex:
De historische buitenplaats Hartelaar, waarvan de oorsprong teruggaat tot de Middeleeuwen, ligt aan de spoorlijn (zuidzijde) Apeldoorn- Deventer, direct aan de westzijde van de bebouwde kom van Twello. De buitenplaats bestaat uit een bescheiden landschappelijke aanleg uit het begin van de 19de eeuw met een kleine vijver en enkele imposante lanen en boomweides met solitairen. Te midden daarvan ligt het landhuis, dat aan een vroeg 17de-eeuwse boerderij is vast gebouwd. Het Hartelaar wordt voor het eerst vermeld in 1394 als 'Hertelair'. In de 15de eeuw raakte onder andere dit goed als leen in handen van Deventer patriciërs. In 1612 kwam het in bezit van Johan van Oldeneel, heer van de havezathe De Haere bij Olst. Het erve Het Hartelaar, in die tijd ca 20 ha groot, werd verpacht. Het zal Van Oldeneel zijn geweest die de boerderij heeft laten bouwen in 1626 (jaartal aan binnenzijde van deur). In de loop van de tijd is het Hartelaar mede als zomerverblijf voor de eigenaars in gebruik genomen. De beste papieren voor deze verandering van boerderij naar boerderij met herenkamer lijkt de Deventer predikant en linnenhandelaar Steven van Delden te hebben die het Hartelaar in 1730 kocht en het vervolgens liet verfraaien. Een vergelijkbare ontwikkeling zien wij bij de boerderij Dernhorst in Twello, ook in het bezit van Van Delden. Bekend is dat beide boerderijen in het begin van de 18de eeuw voorzien waren van een heerschapskamer. Bijna een eeuw zijn de Van Deldens eigenaar van het Hartelaar geweest. De oudst bekende kaart waarop het Hartelaar wordt afgebeeld is de Topografische kaart van de Veluwe van M.J. de Man uit 1805. Het Hartelaar bestaat uit een drietal opstallen: de boerderij met herenkamer, de schaapskooi en een hooiberg en wordt bereikt via een aantal lanen aan de zuid- en noordzijde. Ten zuidoosten van het huis ligt een rechthoekige vijver. Vanaf 1811 wordt het Hartelaar met een aantal erven uitgebreid: De Hofstee aan de noordkant (1811), De Schokkenkamp ten noordoosten (1811) en De Papenmate ten zuiden (1815). In 1815 bedroeg de omvang van het Hartelaar ruim 80 ha. met vier boerderijen. Op de boerderij het Hartelaar waren twee kamers ingericht als zomerverblijf voor de landheer. Voor de aanleg rond het Hartelaar hadden de aankopen weinig gevolgen. Op de OAT van de kadastrale minuut van 1827 (kadastrale gemeente Twello, sectie C, eerste blad) worden rond het huis, tuinen en bij de rechthoekige vijver een terrein van vermaak genoemd. Voor het overige waren de percelen als hakhoutpercelen tussen de lanen, bouw- en weiland in gebruik. Tussen het Hartelaar en de Schokkenkamp liepen twee gebogen lanen waartussen hakhoutbos met gebogen paden en een hoge kamp. Deze situatie is nog steeds onveranderd. Tussen 1825 en 1846 (TMK) blijkt ten zuiden van het huis aan weerskanten van de lange oprijlaan een landschappelijke aanleg te zijn ontstaan met een gebogen padenstelsel. Via vererving komt het Hartelaar in bezit van de familie Van Hövell van Wezeveld en Westerflier. In 1853 wordt de boerderij met heerschapskamer uitgebreid tot een herenhuis in de moderne smaak, zonder dat de 17de-eeuwse boerderij wordt afgebroken: aan de zuidzijde van de boerderij wordt een nieuw bouwlichaam van een travee diep en drie bouwlagen hoog toegevoegd. Er is gebruik gemaakt van oudere onderdelen als een kelder met tongewelf en een zeer steile slingertrap over drie verdiepingen. De topografische kaart van 1886 laat een aantal veranderingen op het terrein zien: in 1885 was de spoorlijn Apeldoorn-Deventer aan de noordkant van het huis aangelegd, die het bezit doorsnijdt. Ten zuiden van het huis en bij de vijver ligt een groot gazon, afgesloten naar het zuiden door een golvende boomcoulisse en een weiland. De lange zuidelijke laan is daardoor voor de helft verdwenen. De toegang tot het huis vanuit het zuiden is hiermee vervallen. Er zijn nog twee toegangen tot het huis over het spoor: een noordoostelijke vanuit Twello langs de Schokkenkamp en een noordwestelijke vanaf de weg Apeldoorn-Deventer. De laatste grote verandering is te zien op de topografische kaart van 1929: de boomcoulisse van de zuidkant is verdwenen. Op de boomweide ten zuiden van het huis zijn solitiaren geplant. In 1977 is aan de zuidkant een laag bouwlichaam in dezelfde stijl als het huis toegevoegd. Vanaf dat jaar is de bewoning van het Hartelaar permanent geworden. Tot op heden is het Hartelaar een traditionele buitenplaats met zeer sterke nadruk op het utilitaire aspect, die sedert het eerste kwart van de 20ste eeuw in feite niet is veranderd.
Het complex bestaat uit de volgende onderdelen: HUIS (1), PARKAANLEG (2), SCHAAPSKOOI (3), Boerderij LAANZICHT, de voormalige tuinmanswoning en schuurberg (4a en 4b), boerderij De SCHOKKENKAMP met POMP en SCHUUR (5a, 5b en 5c).
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven.
Waardering Het COMPLEX HISTORISCHE BUITENPLAATS HARTELAAR is van algemeen cultuurhistorisch belang
- wegens de gaafheid;
- wegens de geschiedenis;
- als een sobere en kleinschalige voorbeeld van een 19de-eeuwse historische buitenplaats waarbij de sier gecombineerd is met het nut;
- als een voorbeeld van een tegen een boerderij opgetrokken landhuis, hetgeen typerend is voor de ontstaansgeschiedenis van veel hoofdgebouwen op Nederlandse historische buitenplaatsen.
