Omschrijving van het complex
In structuur en deels in detail bewaarde HISTORISCHE BUITENPLAATS BACKERSHAGEN met een HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (1) en HEK (2), TUINMUUR (3), GRENSPALEN (4a en b), HEK van 'De Hartenkamp' (5), DIENST(PORTIERS)WONING (6), DIENSTWONING 'HERTENHUISJE' (7), BRUG (8), GARAGE met BOVENWONING en SCHUUR van 'De Hartenkamp' (9), DUBBELE DIENSTWONING van 'De Hartenkamp' (10), TUINMUUR van 'De Hartenkamp' (11), HEKPIJLERS van 'De Hartenkamp' (12), SCHELPENGROT (13), DAMWAND / KEERMUUR (14) en TUINKOEPEL (15).
De achttiende eeuw
De geschiedenis van de naamgeving van de historische buitenplaats Backershagen begint in 1726 wanneer het echtpaar Cornelis Backer en Maria Clara van der Hagen een blokvormig landhuis bouwen tegen een in oorsprong 15de-eeuwse boerenwoning (Capoenswoning genaamd), gesitueerd op een terrein ten zuiden van de buitenplaats De Paauw. In 1728 werd de buitenplaats uitgebreid met een terrein grenzend aan De Paauw. Rond het centraal gelegen omgrachte huis/boerderij met bijgebouwen (koetshuis en paardenstal) werd een geometrische formele tuin met langwerpige barokvijver en een kom aangelegd. Voorts kende de aanleg een rechte oprijlaan (linden) komende vanaf de Rijksstraatweg, ten noorden hiervan een dienstwoning, een vinkenbaan met vinkenhuisje, een hertenkamp, een boomgaard en een moestuin met broeikas. Aan de eerste aanleg op Backershagen herinnert tegenwoordig nog de huisplaats en een stukje moestuinmuur (zie onderdeel 3). Een stramien van rechte sloten bepaalde aan de noordzijde de structuur van de aanleg waarbij de Zijlwetering een belangrijke aanvoerroute vormde. Vanaf de Zijlwetering liep een vaarsloot door het park -als toegangsallee over water- met een eerste haakse hoek naar de achterzijde van het huis en een tweede haakse hoek naar het schuitenhuis (niet meer aanwezig). Laatstgenoemde vertakking vormde de oostgrens van de alhier gesitueerde moestuin (zie Kadastraal Minuutplan en de kaart uit 1854) en is tot op heden bewaard gebleven. Het weidegebied met sloten en vaarsloten, die reeds voorkomen op de kaart van Van der Sallem uit 1661, is nog gaaf aanwezig. Wellicht heeft Backer zich bij de aanleg laten assisteren door zijn volle neef Pieter de la Court van der Voort. Deze publiceerde in 1737 een van de zeer weinige oorspronkelijk in het Nederlands geschreven boeken over het aanleggen van een buitenplaats. Voortwijk aan de Vecht, de buitenplaats waar Cornelis Backer is geboren, Meerburg in Leiden, waarvan Backer ananassen krijgt voor aanplant op Backershagen, en Berbice (vroeger Allemansgeest) in Voorschoten zouden door De la Court zijn aangelegd. In 1772 kocht de toen 78-jarige Backer een stuk land van 25,5 hectare ten zuidwesten van Backershagen met de oude boerderij Hoogervorst (het huidige Wiltzangk, Hartenkamp en Ivecke en een gedeelte van Rust en Vreugd). Dit terrein werd veranderd in een vroeg landschappelijk park dat zich kenmerkt door een fijnmazigheid met grillige vijverpartijen, mosheuvels, schelpengrot alias hermitage en de koepel op een verhoging (zie Minuutplan ca.1820). Ook rondom de huisplaats en de oprit aan de achterzijde werden waterlopen in zeer grillige trant vergraven, zoals nu in het veld nog te herkennen is. De aanleg is van grote waarde als een van de zeer weinig bewaard gebleven voorbeelden van vroege landschapsstijl of Anglo-Chinese stijl in Nederland. Kort na de dood van Backer in 1775 verbouwden zijn kinderen het huis in meer moderne trant (Lodewijk XVI) en werd een deel van de oude boerderij afgebroken.
De negentiende eeuw
In 1820 werden de buitenplaats en het park verkocht aan de heren Henricus Gelissen en Jan Harmen van Wensen uit Leiden die het vrijwel direct doorverkochten aan Jhr. Christiaan Paul van Beresteyn. In 1837 werd Jhr. Mr. Jan de la Bassecour Caan de nieuwe eigenaar. Het Kadastraal Minuutplan uit ca.1820 en de kaart van S.W. Noorda uit 1839 geven een goed beeld van Backershagen en de laat 18de-eeuwse aanleg zoals hierboven beschreven. In 1846 komt Backershagen in bezit van prins Frederik. Hij is dan al enige jaren eigenaar van De Paauw en De Raaphorst waar tuinarchitecten Zocher senior en junior werkten aan een landschappelijke aanleg. Een indruk van deze aanleg aan de voorzijde van het huis geeft de steendruk van Backershagen rond 1855 naar P.J. Lutgers. Hierop is de in rondingen verlopende oprijlaan zichtbaar, die de tot dan toe rechte oprijlaan verving. Het is dus goed mogelijk dat deze partij eveneens onder leiding van Zocher is veranderd In 1854 gaf Prins Frederik de Duitse landschapsarchitect E. Petzold de opdracht tot de eenwording van zijn landgoederen Backershagen, De Paauw, Raaphorst, Eikenhorst, en Groot Haesebroek. Petzold ontwierp daarvoor een Umfahrungsweg die de landgoederen tot een landschappelijke eenheid met elkaar verbond en legde zijn plan vast op een kaart uit 1854 (Koninklijk Huisarchief). De Umfahrungsweg is op Backershagen duidelijk herkenbaar. Op de kaart is ook de tussen het huis en de Rijksstraatweg gelegen slenkvormige parkweide en de oprit aangegeven met een padenstructuur in flauwe curven. Dat dit ontwerp is uitgevoerd blijkt uit de Bonnekaart uit 1888-1913. Deze in flauwe curven verlopende oprijlaan verschilt duidelijk van de oprijlaan die zichtbaar is op de prent van Lutgers, hetgeen naar alle waarschijnlijkheid inhoudt dat zowel vermoedelijk Zocher als Petzold hun ontwerpen voor Backershagen hebben uitgevoerd. De tegenwoordig nog aanwezige boomgroepen in de parkweide aan de voorzijde van het park van Backershagen zijn naar ontwerp van Petzold daar geplant. Verder laat de kaart van Petzold de beide rechthoekige nutstuinen zien, die aan weerszijden van de parkweide met oprit waren gesitueerd, een situatie die ook waarneembaar is op het Minuutplan uit ca.1820. Van de zuidwestelijke nutstuin zijn in het veld nog sporen zichtbaar. Voorts is er een opmerkelijk grote waterpartij in landschapsstijl aan de noordzijde van het huis te zien, waarvan alleen een eerste aanzet tot aan de oude vaarsloot is uitgevoerd (vergraving van de barokke vijver en de kom). De kaart van Petzold vertoont verder een verbinding via wandelpaden tussen het park van Backershagen en De Paauw, die in het veld nog deels herkenbaar is. De Duitser H.A. Wentzel die in 1851 als architect in dienst van Prins Frederik was getreden, ontwierp de objecten in de nieuwe aanleg. De hertenkamp -die op het Minuutplan staat aangegeven- werd verplaatst naar Groot Haesebroek. De dienstwoning aan de oprit naar Backerhagen aan de Rijksstraatweg en het hertehuisje op het terrein van de Hartenkamp werden mogelijk in die periode verbouwd naar ontwerp van Wentzel, zo dit niet eerder is gebeurd naar ontwerp van Zocher jr. Tot 1885 gebruikte prins Hendrik, de neef van prins Frederik, Backershagen als zomerresidentie.
De twintigste eeuw
Tussen 1885 en 1910 stond het huis Backershagen leeg. Na de dood van Prinses Marie in 1910 werd het oude Backershagen, dat zich uitstrekte van buitenhuis De Paauw (noord) tot aan Rust en Vreugd (zuid), verkaveld en in 5 stukken en verkocht: Beukhaghe, de oude kern van Backershagen, De Hartenkamp, De Wiltzangk en Ivicke. Ook het landhuis Meyland en het Rijnlands Lyceum werden op weilanden oorspronkelijk behorend bij Backershagen gebouwd.
De aanleg van de buitenplaats beperkte zich rond 1850 (ten tijde van Petzold) tot het terrein parallel lopend aan de Rijksstraatweg. In een latere fase, rond de overgang van de 19de naar de 20ste eeuw, werden de weilanden grenzend aan de Backershagenlaan bij de aanleg betrokken middels de realisatie van een diagonaal van het huis weglopende achteruitgang gestoffeerd met ronde bosgroepen zoals te zien is op de Topografische Militaire Kaart uit 1914. Deze aanleg hing samen met de verkaveling van de gronden en de eerste aanzet voor de stichting van een nieuwe buitenplaats, namelijk De Hartenkamp (hiervan zijn de meeste onderdelen met uitzondering van het hoofdgebouw gebouwd). Door het uitgraven van een forse ijsbaan is de aanleg in deze hoek aangetast. Echter de Umfahrungsweg, die de aanleg aan deze zijde begrenst, vormt een karakteristiek element. Ook hiermee samenhangend is de aanleg van een nieuwe toegangslaan direct achter het huis die over een nieuwe toegangsbrug (de huidige brug dateert uit 1975) met hek over de Zijlwetering naar de Backershagenlaan voert. Op de TMK van 1934 is deze voor het eerst te zien. Aan de noordzijde van deze laan kwam een kleine parkaanleg tot stand met vijverpartij en doorzicht op de weilanden in de noordwesthoek van Backershagen, zoals tot op heden bewaard is gebleven. De wijzigingen zijn uitgevoerd naar ontwerp uit 1926 van de architect Leonard Springer, in opdracht van de toenmalige eigenaar van Backershagen, Mr. A.G.M. Swart.
In 1954 werden de Hartenkamp en het nog niet afgesplitste deel van De Wiltzangk aangekocht door de gemeente Wassenaar. De laat 18de-eeuwse koepel in dit deel van de oorspronkelijke parkaanleg van Backershagen werd toen verkocht aan de Nederlandse Monumentenstichting en is nu in handen van een particulier. Een deel van De Hartenkamp werd in 1967 van het park afgesplitst door de aanleg van de ijsbaan. Sinds 1954 is de gemeente eigenaar van een groot gedeelte van het park. Tussen 1955 en 1961 was het huis in bezit van de Rijksgebouwendienst en werd gebruikt als ambtswoning van de ambassadeur van Indonesië. In 1961 kwam het huis in particuliere handen. Een grote brand in 1974 verwoestte het hoofdgebouw, dat in 1984 opnieuw werd opgetrokken. De nieuwbouw werd iets naar voren geplaatst waardoor de relatie tussen de zijgevel en de zichtas over de waterpartij opzij van het huis een stukje is verschoven. Dwars door het park werd een gracht gegraven en afschermende beplanting aangebracht, waardoor de relatie tussen huis en oprit aan de Rijksstraatweg visueel beschadigd is geraakt. Tevens werden aan de achterzijde van het nieuwe huis nieuwe grote appartementengebouwen opgetrokken. In 1971 is het hek aan de Rijksstraatweg sterk gerestaureerd.
Omgrenzing van het complex
De historische buitenplaats Backershagen wordt begrensd door de Rijksstraatweg, de Rust en Vreugdlaan, Backershagenlaan en de Paauwlaan. De huizen De Wiltzangk, Meyland, Ivecke en Beukhaghe, die zijn gelegen op het oorspronkelijk tot Backershagen behorende terrein, zijn met bijgebouwen en tuinaanleg afzonderlijk aangemerkt als rijksmonument. De omgrenzing van de historische buitenplaats Backershagen alsmede de situering van de complexonderdelen is op de bij de omschrijving behorende kaart aangegeven.
Waardering van het complex
De HISTORISCHE BUITENPLAATS BACKERSHAGEN is van algemeen belang wegens de architectuur-en cultuurhistorische waarde alsmede de hoge tuinarchitectuurhistorische waarde:
- als representatief voorbeeld van een 18de-eeuwse hofstede die transformeert tot een buitenplaats met bijgebouwen en parkaanleg;
- vanwege de 18de-eeuwse aanleg in vroeg romantische landschapsstijl die door kleinschalige heuvelstructuur, slingerpaden en grot een zeer zeldzaam en bijzonder geheel vormt;
- vanwege de bijzondere samenhang van de verschillende landschappelijke parkdelen, daterend uit diverse perioden en ontworpen door onder meer Zocher jr. en Petzold. Voor het oeuvre van de tuinarchitect C.E.A. Petzold kenmerkende vergezichten en rondwandelingen en beplanting;
- wegens de verschillende complexonderdelen die in hoofdvorm, materiaalgebruik en detaillering redelijk gaaf bewaard gebleven zijn;
- wegens de hoge ensemblewaarde van de historische buitenplaats bepaald door de bijzondere stilistische, functionele en ruimtelijke samenhang van de verschillende complexonderdelen, afgestemd op de landschappelijke parkaanleg;
- wegens stedebouwkundig belang als onderdeel van de landgoederenzone in Wassenaar, met name vanwege de samenhang met het aangrenzende Rust en Vreugd.
