Rijksmonument

Delenseweg 85, Deelen

Inleiding

Gebouw 9 ligt vrijstaand aan de zuidzijde van en ongeveer halverwege de voormalige Deeler Buurtweg tussen de gebouwen 1 en 12. In 1940 gebouwd en op macroniveau onderdeel van een grote militaire vliegveldstructuur uit de jaren 1940-1945. Op mesoniveau deel van een ijl complex van in esdorpachtige structuur geplaatste gebouwen. Op microniveau deel van een los gegroepeerde cluster van in lineair verband geplaatste gebouwen, waarbinnen het de functie van 'mess' bezat. Gebouw 9 omvat in dit verband twee scherp te onderscheiden gedeelten: een evenwijdig met de voormalige Deeler Buurtweg gebouwd deel, dat vooral als 'Kasino' (ontspanningscentrum) dienst deed, en een hierachter gesitueerd gedeelte, waarin de 'mess' was gevestigd. Beide delen zijn verbonden via een tussenlid, dat vermoedelijk als keuken was ingericht.

Omschrijving

Deels onderkelderde, eenlaagse, met ca. 50 cm dik buitenmuurwerk uitgevoerde bakstenen MANSCHAPPENKANTINEGEBOUW in twee bouwdelen en een tussenlid, het geheel op een samengestelde plattegrond, met plint en grootste deel van fundament in gecementeerd metselwerk, en gedekt door afzonderlijke, met grauwe gegolfde verbeterde holle (Hollandse) pannen belegde schilddaken. De plattegrond en dakvorm herinneren nog aan de naar agrarische functies verwijzende camouflagetactiek, maar de bijbehorende detaillering in de vorm van vensters en luiken is verdwenen. Het langs de Deeler Buurtweg gelegen bouwdeel is gebouwd op een langgerekt rechthoekige plattegrond en wordt gedekt door een onderin iets uitgezwenkt schilddak, dat aan de westzijde echter tegen een puntgevel eindigt als zadeldak en waarvan de noklijn evenwijdig aan de weg loopt. Links in de langs de weg gelegen (noord)gevel een kleine uitbouw onder verlengd dakschild; uitbouw is voorzien van een groene voorzetwand en bevat drie vensteropeningen zonder bovenlicht. In de nok, oostelijk van het midden, dwars op de noklijn, een bakstenen rookkanaal en rechts daarvan een drietal luchtverversingskanalen. Op de begane grond in de noordelijke langsgevel, tien gemoderniseerde vensteropeningen onder betonnen lateien, met onder meer draairamen, lange smalle bovenlichten en ten dele ook 'onderlichten' en tussen de eerste en de tweede van links een latere toegangsopening. In de westelijke kopgevel op de begane grond een vijftal tijdelijk dichtgezette vensteropeningen onder betonnen lateien en op zolderniveau twee kleine, onder ontlastingsbogen geplaatste, maar eveneens dichtgezette vensters. In de oostelijke kopgevel rechts een dichtgemetseld venster, links een modern venster en ertussen een toegangsopening met bovenlicht onder betonnen latei. De zuidelijke langsgevel doorbroken door het tussenlid; het oostelijke deel bevat vier moderne vensters en hieronder een trap naar keldertoegang met dubbele deuren. In westelijk deel links twee moderne vensters met hiertussen een toegang met dubbele deuren en rechts twee dichtgemetselde gevelopeningen. Mastgoten en westgevel met geschilderde windveren onder overhoekse pannen. In gewapend beton uitgevoerde kelder, ingericht met moderne keukenapparatuur. Interieur op begane grond volledig vernieuwd. Beschoten spantenkap.

Het links hierachter gesitueerde bouwdeel, met hogere dakvoet, is gebouwd op een bijna vierkant rechthoekig plattegrond met plint en fundering in gecementeerd metselwerk en wordt gedekt door een hoger en onderin enigszins uitgezwenkt schilddak. In de oostelijke langsgevel vijf moderne vensteropeningen onder betonnen lateien, met draairamen, lange smalle bovenlichten en merendeels 'onderlichten'. In de noordelijke kopgevel een moderne toegangsopening onder betonnen latei, terwijl rechts hiervan het tussenlid aansluit. De zuidelijke kopgevel bevat vier moderne, deels recent heringebrachte vensters. De zuidelijke kopgevel is tevens voorzien van een met pannen gedekte Vlaamse gevel met zolderdeur. Westelijke langsgevel naadloos overgaand in die van het tussenlid. Vier moderne vensters met duidelijke sporen van vroegere gevelindeling met veel grotere vensteropeningen. Mastgoten. Interieur op begane grond sterk vernieuwd. Zolder voorzien van een betonnen vloer. De hoge beschoten kap wordt gedragen door een dubbel spantensysteem met standvinken.

Het tussenlid verbindt via een T-aansluiting het lange deel met het hogere gedeelte en wordt gedekt door een iets lager, aan weerszijden aangekapt zadeldak. De westelijke langsgevel gaat naadloos over in die van de het hogere deel; beide langsgevels bevatten drie vensteropeningen met moderne ramen, waarvan in de westelijke gevel de meest linker een andere functie heeft gekregen. Mastgoten. Interieur op begane grond sterk vernieuwd. Beschoten spantenkap.

Waardering

MANSCHAPPENKANTINEGEBOUW, van algemeen belang als zeldzaam en herkenbaar onderdeel van een uit de Tweede Wereldoorlog stammend en door de Duitse bezetter als onderdeel van een groot militair vliegveld opgezet legerkamp, vanwege: architectuurhistorische, stedenbouwkundige, krijgs- en cultuurhistorische en complex- en ensemblewaarden, die onder meer kunnen blijken uit de op locale vormen geïnspireerde traditionalistische bouwtrant, uit enige voor de bouwtijd kenmerkende onderdelen en details, uit de in een kunstmatig opgezette esdorpstructuur uitgevoerde camouflage, uit de samenhang van en met het totale militaire vliegveldconcept en de ruimtelijke hoofdlijnen en onderdelen van het kampement, en uit de onderlinge congruentie van de hierbij toegepaste vormen.

Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland

Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.

Locatie

Monumentnummer

529747

Complexnaam

Deelen/Kop van Deelen

Provincie

Gelderland

Gemeente

Ede

Plaats

Deelen

Complexomschrijving

Omschrijving van het complex

Complex van VLUCHTLEIDINGS- EN LEGERINGSCENTRUM KOP VAN DEELEN, onderdeel van Vliegveld Deelen, bestaande uit:

TERREIN met AANLEG

Gebouw 1 - LEGERINGSBARAK

Gebouw 2 - LEGERINGSBARAK

Gebouw 3 - LEGERINGSBARAK

Gebouw 5 - LEGERINGSBARAK

Gebouw 6 - LEGERINGSBARAK

Gebouw 7 - LEGERINGSBARAK

Gebouw 8 - LEGERINGSBARAK

Gebouw 9 - MANSCHAPPENKANTINEGEBOUW

Gebouw 10 - BADHUIS / KETELHUIS

Gebouw 11 - LEGERINGSBARAK

Gebouw 12 - LEGERINGSBARAK

Gebouw 13 - LEGERINGSBARAK

Gebouw 14 - LAZARET

Gebouw 14a - LEGERINGSBARAK

Gebouw 15 - GARAGE met SMEERKUIL

Gebouw 16 - TRANSFORMATORHUIS / ELEKTRICITEITSHUIS

Gebouw 17 - GASMASKERPROEFGEBOUW

Gebouw 18 - BRANDWEERKAZERNE / KANTOOR met HONDENHOK

Gebouw 19 - VLUCHTLEIDINGSCENTRUM

Gebouw 21 - BUNKER

Gebouw 22 - BUNKER

Gebouw 23 - COMMANDOBUNKER

Gebouw 24 - POMPGEBOUW met PUT

Gebouw A1 - SCHUUR

Gebouw B1 - GARAGE met SMEERKUIL

Onderdeel No. G10 - BLUSWATERBUNKER

Het eerste gebouwencomplex van Fliegerhorst Deelen kwam tot stand op de Kop van Deelen, waar de kennelijk al eerder voorbereide bouwactiviteiten in mei en juni 1940 plaatsvonden. Het merendeel van de bestaande bebouwing werd gesloopt en vervangen door panden met functies die essentieel waren voor het functioneren van het vliegveld - vandaar de zeer snelle bouw en oplevering. De hoog gelegen 'natuurlijke commandopost' Kop van Deelen omvatte onder meer het vluchtleidingscentrum, de zogenoemde 'Gruppengefechtsstand', waar alle acties der in Deelen gestationeerde luchtmachteenheden werden voorbereid en geëvalueerd, de meteorologische dienst en een commandobunker. Verder waren er onder meer een lazaret, een brandweerkazerne, een centraal bad- en ketelhuis, een flink aantal personeelsverblijven, een verbindingsbunker en enige gevechtsbunkers van waaruit het gehele vliegterrein kon worden bestreken. Technisch bijzonder was de aanwezigheid op het terrein van een centraal gestookte verwarming - een vroeg voorbeeld van wijkverwarming dus. Het complex wordt gekenmerkt door zijn camouflage als esdorp, door de samenhang van een brink met akkerland (esgronden), weidegronden en woeste gronden (velden). Het patroon van de oorspronkelijk vermoedelijk grotendeels beklinkerde wegen is na de Tweede Wereldoorlog enigszins gestroomlijnd en uitgebreid en ook zijn enkele hoofdassen verhard door middel van asfalt, maar het oorspronkelijk wegennet is in grote trekken nog herkenbaar aanwezig, ook voor wat betreft de pre-Duitse periode. De door middel van vierkante betontegels aangelegde paadjes naar de gebouwen en de drie tegels brede paden rond de gebouwen zijn vrijwel geheel intact. De gebouwen waren voor een groot deel als 'Regelbauten' - waarbinnen varianten in enkele standaardmaten en met standaard dakvormen voorkwamen - uitgevoerd, maar werden ten dele ook als 'Sonderbauten' naar de plaatselijke omstandigheden en behoeften gebouwd. In ieder geval waren ze gecamoufleerd alsof ze een landelijke functie bezaten, of anders waren ze wel aan het zicht onttrokken door groen of door een aarden dekking. In de bebouwing komen vele verschillende plattegronden voor, maar er is zonder uitzondering één bouwlaag toegepast - die vrijwel altijd is voorzien van een opgaande dakvorm. Het plafond / de zoldervloer is op de Kop van Deelen - anders dan in de meeste andere kampementen - vrijwel overal in houten vloerdelen uitgevoerd, net als de vloer van de begane grond. De meeste panden zijn traditionalistisch van stijl, met slechts wat 'noodzakelijke' moderne details, zoals scherfvrije twee centimeter dikke plaatstalen luiken en in enkele gevallen gewapend betonnen kelders en plafonds. Karakteristiek zijn het circa 50 cm dikke muurwerk ('Feltmäßig verstärkt') van het merendeel van de niet gevechtsgebonden gebouwen en de met pannen gedekte, al dan niet afgewolfde zadeldaken en schilddaken. De plaatstalen luiken zijn zonder enige uitzondering slechts aan één zijde van beschildering in zandloper- of lijstpatroon voorzien; de andere kant, die in gesloten toestand naar buiten is gekeerd, is meestal effen groen - maar soms wit - geschilderd. Na de oorlog zijn de gebouwen opnieuw als onderkomens van militairen benut en zijn ook de zolders van vele gebouwen als manschappenverblijven ingericht. Hiertoe zijn onder meer voorzieningen verbeterd en werden op zolderniveau langgerekte dakkapellen aangebracht. Rond het jaar 2000 zijn de meeste gebouwen een tijd in gebruik geweest als onderkomen voor asielzoekers; hiertoe hebben opnieuw enkele (technische en fysieke) aanpassingen plaatsgevonden, die echter in de loop van 2004 voor een deel weer ongedaan zijn gemaakt. In het algemeen zijn de plafonds verlaagd, is een deel van de ramen, deuren en houten trappen vernieuwd of gewijzigd en is de technische infrastructuur vervangen. De ruimtelijke indeling - behalve die van de meeste zolders - bleef gewoonlijk intact, al hebben hier en daar wel wat toevoegingen plaatsgevonden.

Naast de hierna afzonderlijk beschreven gebouwen omvat Kop van Deelen onder meer een door aarden camouflage grotendeels aan het zicht onttrokken bunker, aan de rechterzijde van de toegangsweg, (no. 26), globaal tussen de nummers 18 (brandweerkazerne) en 17 (gasmaskerproefgebouw). Tevens is er het met gebouw A1 te vergelijken, bakstenen gebouwtje 33A, links naast gebouw 9 en dicht daarbij een wit gesausd L-vormig bakstenen gebouwtje onder met rode pannen belegd schilddak, met merktekens B en D. In de zuidwesthoek van het terrein bevindt zich een bakstenen hondenhok en op verschillende plaatsen zijn fundamenten van gebouwtjes herkenbaar. Het vermelden waard zijn ook een - mogelijk naoorlogse - ceremonie- of appèlplaats met vlaggenmast (achter gebouw 23) en een bouwsel uit baksteen en beton op vermoedelijk het hoogste punt van het terrein (achter gebouw 7), waarvan de functie (nog) niet bekend is. Tot slot van deze niet uitputtende opsomming bevat het terrein enkele, al dan niet intacte bluswatervijvers en vele betonnen omheiningpalen met recent prikkeldraad of andere afrastering, en ook enige in verschillende perioden tot stand gekomen soms meerlaagse naoorlogse gebouwen. Buiten het hek rond het kamp liggen onder meer een door aarden camouflage deels aan het zicht onttrokken langgerekte bunker en een bakstenen hondenhok (beide aan de westzijde van de dwarsweg, ongeveer tegenover bluswaterbunker G10), het voor bescherming in aanmerking komende gemaal (aan de Hoenderloseweg) en het vluchtleidingsgebouw (gebouw 20, eveneens aan de Hoenderloseweg).

Waardering van het complex

Complex van een vluchtleiding- en legeringcentrum, van algemeen belang als relatief gaaf onderdeel van een uit de Tweede Wereldoorlog stammend en door de Duitse bezetter opgezet, groot militair vliegveld, vanwege: architectuurhistorische, stedenbouwkundige, historisch-geografische, techniekhistorische, krijgs- en cultuurhistorische en complex- en ensemblewaarden, die onder meer kunnen blijken uit de op locale vormen geïnspireerde traditionalistische bouwtrant, uit de voor de bouwtijd kenmerkende onderdelen en details, uit de in het concept verwerkte, reeds in het (artefactiële) landschap aanwezige elementen, uit de relicten van technische innovatie, uit de in een kunstmatig opgezette esdorpstructuur en tot in detaillering doorgevoerde camouflage, uit de samenhang van en met het totale militaire vliegveldconcept en de ruimtelijke hoofdlijnen en onderdelen van het kampement, en uit de onderlinge verwantschap van de hierbij toegepaste vormen.

Eigenschappen

Functies
Functie	Hoofdcategorie	Subcategorie	Functietype	Is hoofdfunctie
–	Verdedigingswerken en militaire gebouwen	Bijgebouwen	oorspronkelijke functie	Ja

Adressen
Straat	Getal	Achtervoegsel	Postcode	Plaats	Locatie	Situatie	Is hoofdadres
Delenseweg	85	–	6877 AE	Deelen	–	BY	Ja

Types
Hoofdcategorie	Subcategorie	Beschrijving	Notitie
Verdedigingswerken en militaire gebouwen	Bijgebouwen	–	–

Percelen
Kadastraal perceel	Kadastrale sectie	Kadastraal object	Appartement	Kadastrale gemeente
–	C	773	–	Otterlo

Bouwperioden
Start	Eind	Notitie	Beschrijving
1940	1940	–	vervaardiging