529607, Arnhem
Inleiding
Gebouw 31 ligt vrijstaand in een dorpsbrinkachtige structuur langs de noordzijde van de noordelijke toegangsweg tot Groot-Heidekamp, in het noordwestelijk kwadrant van een wegenknooppunt en globaal temidden van de nummers 29, 32 en 34. Op macroniveau is gebouw 31 onderdeel van een grote militaire vliegveldstructuur uit de periode 1940-1945, op mesoniveau van een ijl complex van een deels in lineair en deels in brinkdorpachtig verband geplaatste gebouwen, en hierbinnen op microniveau van een in los lineair verband geplaatst ensemble van panden. Gebouw 31 is een in 1940/1941 als 'Sonderbau' tot stand gebracht ontspanningsgebouw en restaurant (Kasino) en het omvat drie duidelijk te onderscheiden gedeelten, namelijk - als meest westelijke - een rechthoekige hoofdmassa; oostelijk hiervan, haaks erop staand en door een tussenlid - met latere uitbouw - ermee verbonden, een enigszins langgerekt volume; en haaks op dit tweede deel en erachter een eveneens rechthoekige massa; beide laatste vormen tezamen een T-vormige plattegrond. Het gebouw is thans ingericht als onderofficiersmess.
Omschrijving
Deels onderkelderd en deels van kruipruimten voorzien, groot, eenlaags, met ca. 50 cm dik buitenmuurwerk uitgevoerd bakstenen ONTSPANNINGSGEBOUW ANNEX RESTAURANT op samengestelde plattegrond, gedekt door schilddaken, elk in hoofdzaak belegd met gegolfde gemengd gekleurde opnieuw verbeterde holle (Hollandse) pannen. Mastgoten rondom.
Het westelijke onderkelderde bouwdeel is gebouwd op een rechthoekige plattegrond en wordt gedekt door een schilddak met de daknok evenwijdig met de hoofdgevel en haaks op de weg en met in beide langsschilden een vensterstrook van een langgerekte dakkapel. De oostelijke langsgevel / hoofdgevel bevat links twee vensteropeningen onder hanenkam en met betonnen kalf, boven voorzien van met houten roeden verdeelde vierruits valramen en onder van dubbele houten tweeruits draairamen, beneden het kalf voorzien van plaatstalen luiken, enkelzijdig beschilderd in groen en wit zandlopermotief. Rechts hiervan een later ingebrachte getoogde toegangsopening onder hanenkam, met in zessen verdeelde getoogde deur; rond de deur bouwsporen van voormalige vensteropening. Rechts hiervan een vergelijkbaar venster. Zuidelijke kopgevel met drie vergelijkbare vensters. De westelijke langsgevel bevat rechts een toegangsopening met drie treden en links hiervan drie vergelijkbare vensteropeningen. IJzeren balustrade en bakstenen trap met leuning naar kelderniveau, met tevens vensteropeningen. Noordelijke gevel met een relatief klein getoogd venster en links een toegangsopening. Twee kelderlichten onder betonnen latei met naar binnen openende dubbele tweeruits ramen, elk voorzien van een lichtkoker met ijzeren rooster. Bij de overgang naar het tussenlid een blokvormige latere uitbouw. Het interieur is sterk gemoderniseerd.
Het oostelijk hiervan, met de daknok evenwijdig aan de weg en iets teruggelegen bouwdeel is gebouwd op een rechthoekige plattegrond. De zuidelijke langsgevel bevat een negental vensteropeningen onder hanenkam en met betonnen kalf, boven voorzien van met houten roeden verdeelde vierruits valramen en onder van dubbele houten tweeruits draairamen, beneden het kalf voorzien van plaatstalen luiken, enkelzijdig beschilderd in groen en wit zandlopermotief, en onderbroken door twee later ingebrachte getoogde toegangsopeningen met getoogde, van zesruitsverdeling voorziene deuren. In de kopse oostgevel links een getoogde vensteropening met bakstenen omlijsting, voorzien van door roeden verdeeld achtruits raam en horizontaal in vieren verdeeld bovenlicht en rechts een klein getoogd venster met valraam. In de noordelijke langsgevel links van de dwarsvleugel een getoogde toegangsopening onder hanenkam, met een getoogde, in zesruitsverdeling uitgevoerde deur en rechts twee met die in de zuidelijke langsgevel vergelijkbare vensteropeningen. Rechts van de dwarsvleugel een drietal vergelijkbare vensteropeningen en tussen het eerste en het derde van rechts een later ingebrachte, maar eveneens vergelijkbare toegangsopening. Aansluitend rechts de latere aanbouw. Het interieur wordt gevormd door een grotendeels onverdeelde gemoderniseerde ruimte.
Het door een aan weerszijden aangekapt zadeldak gedekte tussenlid tussen het eerste en het tweede bouwdeel heeft de zuidgevel in één lijn met de zuidgevel van het tweede, rechter bouwdeel, en de - aanzienlijk lagere - daknok eveneens parallel met de weg. De zuidelijke gevel van het tussenlid heeft op de begane grond een brede getoogde toegangsopening - de hoofdingang van het pand - die wordt geflankeerd door een wit geschilderde getoogde en geblokte bakstenen omlijsting, waarop in de toog in metalen letters: 'oomess' en die is voorzien van moderne glasdeuren. Aan de noordzijde van het tussenlid de relatief moderne uitbouw, waarin hal en sanitaire voorzieningen.
Het noordelijke bouwdeel heeft de daknok haaks op het oost-west gerichte deel; het is gebouwd op een rechthoekige plattegrond en wordt gedekt door een aangekapt schilddak, met een bakstenen schoorsteen in de daknok en enkele moderne dakraampjes in de beide langsschilden. (Samen met het oost-west gerichte bouwdeel vormt dit deel een T-vormige plattegrond.) De oostelijke langsgevel bevat links een bakstenen trap en balustrade naar kelderniveau, alwaar links een toegangsopening en rechts een vensteropening. Oostelijke gevel op begane grond voorzien van zeven vensteropeningen onder hanenkam en met betonnen kalf, bovenin voorzien van met houten roeden verdeelde vierruits valramen en onder van dubbele houten tweeruits draairamen, alle met beneden het kalf plaatstalen luiken, enkelzijdig beschilderd in groen en wit zandlopermotief. Tussen het derde en het vierde venster van links een mogelijk later ingebrachte getoogde toegangsopening met getoogde, in zesruitsverdeling uitgevoerde deur. Geheel rechts een kleine getoogde vensteropening met vierruits valraam. Kopse noordgevel met links drie vergelijkbare, kleine vensteropeningen en rechts een rechthoekige toegangsopening met geblokte bakstenen omlijsting, twee treden, in zessen verdeeld bovenlicht en voorzien van een plaatstalen deur. De westelijke langsgevel is voor een belangrijk deel wit gepleisterd en met oorspronkelijk negen vensteropeningen, waarvan de linker vijf (semi-)permanent dichtgezet en de rechter vier onder hanenkam en met betonnen kalf, bovenin voorzien van met houten roeden verdeelde vierruits valramen en onder van dubbele houten tweeruits draairamen; de meest links geplaatste en de rechter vier met beneden het kalf plaatstalen luiken, enkelzijdig beschilderd in groen en wit zandlopermotief. Het interieur is deels gemoderniseerd en bevat een aantal kelderruimten, de begane grond onder meer een onverdeelde, gemoderniseerde ruimte.
Waardering
Op samengestelde plattegrond gebouwd ONTSPANNINGSGEBOUW ANNEX RESTAURANT (Kasino), van algemeen belang als zeldzaam en herkenbaar onderdeel van een uit de Tweede Wereldoorlog stammend en door de Duitse bezetter als onderdeel van een groot militair vliegveld opgezet legerkamp, vanwege: architectuurhistorische, stedenbouwkundige, krijgs- en cultuurhistorische en complex- en ensemblewaarden, die onder meer kunnen blijken uit de op locale vormen geïnspireerde traditionalistische bouwtrant, uit de voor de bouwtijd kenmerkende onderdelen en details, uit de kunstmatig opgezette brinkdorpstructuur en de tot in detaillering doorgevoerde camouflage, uit de samenhang van en met het totale militaire vliegveldconcept en de ruimtelijke hoofdlijnen en onderdelen van het kampement, en uit de onderlinge verwantschap van de hierbij toegepaste vormen.
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Locatie
Omschrijving van het complex
Complex van VLUCHTLEIDING- EN LEGERINGCENTRUM GROOT-HEIDEKAMP, onderdeel van Vliegveld Deelen, bestaande uit:
TERREIN met AANLEG
Gebouw 1 - ARTSENPOST /ARTSENWONING
Gebouw 2 - ZIEKENBARAK
Gebouw 3 - ZIEKENBARAK
Gebouw 4 - ZIEKENBARAK
Gebouw 5 - TANDARTSGEBOUW
Gebouw 6 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 7 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 8 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 9 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 10 - ONTSPANNINGSGEBOUW / RESTAURANT
Gebouw 11 / 12 - MILITAIR GEBOUW
Gebouw 13 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 14 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 15 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 16 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 17 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 18 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 19 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 20 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 21 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 22 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 23 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 24 - KETELHUIS
Gebouw 25 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 26 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 27 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 28 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 29 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 30 - POORTGEBOUW
Gebouw 31 - ONTSPANNINGSGEBOUW ANNEX RESTAURANT
Gebouw 32 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 33 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 34 - ELEKTRICITEITSHUIS / TRANSFORMATORHUIS
Gebouw 35 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 36 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 37 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 38 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 41 - GARAGE
Gebouw 42 - GARAGE
Gebouw 43 - GARAGE WERKPLAATS en KANTOOR
Gebouw 44 - GARAGE
Gebouw 47 - GARAGE
Gebouw 48 - GARAGE
Gebouw 54 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 56 - KETELHUIS ANNEX BADHUIS
Gebouw 57 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 58 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 59 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 60 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 60A - SCHUUR
Gebouw 61 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 62 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 63 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 64 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 65 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 66 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 67 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 68 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 69 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 70 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 71 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 72 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 73 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 74 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 75 - KETELHUIS
Gebouw 76 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 77 - LEGERINGSBARAK
Gebouw A1 - SCHUUR
Gebouw B1 - MAGAZIJN / OPSLAGGEBOUW
Gebouw E1 - SCHUUR
Gebouw E3 - SCHUUR
Gebouw E8 - SCHUUR
Gebouw F - MORTUARIUM
Onderdeel G1 - BLUSWATERBUNKER
Onderdeel G2 - BLUSWATERBUNKER
Onderdeel G3 - BLUSWATERBUNKER
Onderdeel G4 - BLUSWATERBUNKER
Gebouw P1 - SCHUUR / TRANSFORMATORHUIS
Gebouw P2 - SCHUUR / TRANSFORMATORHUIS
Als derde gebouwencomplex van Fliegerhorst Deelen, kwam gereed het 'Großes Heidelager' - nu bekend als Groot-Heidekamp. Groot-Heidekamp kwam tot stand op geruime afstand van het eigenlijke rolveld, op een grotendeels open savanneachtig terrein binnen het bosgebied tussen de huidige Clément van Maasdijklaan en de Waterbergseweg. De uitvoering vond in hoofdzaak plaats in de periode oktober 1940 tot en met juni 1941. Oostelijk van de huidige Van Maasdijklaan ontstond een quasi-organisch tot ontwikkeling gekomen wegenstructuur met een geknikte hoofdas en een parallelle achterweg, die min of meer evenwijdig met de Van Maasdijklaan werden getraceerd en die aan beide uiteinden oplosten in brinkachtige structuren en / of T-kruisingen. Deze laatste vormden enerzijds verbindingen met de Van Maasdijklaan, terwijl ze anderzijds naar vorkachtige splitsingen leidden, die op hun beurt gebogen of geknikte aansluiting gaven op de Waterbergseweg. De militaire bebouwing werd voornamelijk tamelijk losjes rond deze vermoedelijk integraal beklinkerde wegen neergestrooid, maar - met name in het noorden - ook voor een niet onbelangrijk deel tamelijk rigide rond een ruime rechthoekige opstelplaats voor (rollend) materieel opgetrokken. De aanwezige, relatief ijle begroeiing is zoveel mogelijk gehandhaafd, terwijl hiernaast jong opgaand groen werd aangebracht. Het kamp straalde het karakter uit van een enigszins langgerekte landelijke kern met zwaartepunten van bebouwing aan de westelijke noord-zuid lopende weg en nabij de brinkachtige structuren en splitsingen. Großes Heidelager voegde zich - behalve in het rechthoekig ingedeelde noorden - dan ook naadloos in de omgeving: de beoogde camouflage was - behalve in het noorden - dus optimaal. Het wegenpatroon is na de oorlog hier en daar enigszins gestroomlijnd en op verschillende plaatsen uitgebreid, maar incidenteel ook uitgedund, terwijl de meeste hoofdassen inmiddels zijn verhard met asfalt. Niettemin is het wegennet zoals dat in 1945 werd aangetroffen in hoofdzaak nog aanwezig, inclusief een aantal beklinkerde tracés. Groot-Heidekamp was in de eerste plaats onderkomen van de verbindingstroepen, de zogenoemde 'Luftwaffenachrichtenkompanie', terwijl het noorden van het terrein onder meer plaats bood aan rollend materieel, de zogenoemde 'Fahrbereitschaft': er zijn verschillende typen barakken en garages. Verder omvat het kamp ondermeer twee Kasino's (restaurant- en ontspanningsgebouwen), drie bad- en/of ketelhuizen, een hospitaal, scholing- en sportfaciliteiten en enkele blusbunkers en een rechthoekig blusreservoir bij het noordelijke deel van het terrein. Technisch bijzonder is de centraal gestookte verwarmingsinstallatie - een vroeg voorbeeld van wijkverwarming dus. De gebouwen zijn hoofdzakelijk als 'Regelbau' in standaardmaten - steeds met varianten - uitgevoerd, maar ten dele zijn ze ook als 'Sonderbau' aan de plaatselijke omstandigheden en behoefte aangepast. In ieder geval zijn de meeste uitgevoerd of gecamoufleerd alsof ze landelijke functies vervulden. In de bebouwing komen vrij veel verschillende plattegronden voor, maar er is zonder uitzondering slechts één bouwlaag toegepast, die vrijwel altijd werd voorzien van een opgaande dakvorm. De meeste panden zijn in een traditionalistische trant uitgevoerd, met slechts wat 'noodzakelijke' moderne details, zoals twee centimeter dikke bomscherfvrije plaatstalen luiken, gewapend betonnen plafonds en in enkele gevallen ook gewapend betonnen kelders. Karakteristiek zijn de circa 50 cm dikke muren van het merendeel van de gebouwen en de met pannen gedekte, al dan niet afgewolfde zadeldaken en schilddaken. De plaatstalen luiken zijn vrijwel zonder uitzondering aan één kant in zandloper- of lijstpatroon geschilderd; de andere zijde, die in gesloten toestand naar buiten was gekeerd, is gewoonlijk effen groen. Na de oorlog zijn de meeste gebouwen jarenlang hergebruikt - vrijwel altijd in een bestemming die aansloot bij de oorspronkelijke functie. Een deel van de plafonds is (in later tijd) verlaagd en een deel van ramen, houten trappen en vooral deuren is vernieuwd, terwijl ook de technische infrastructuur ten dele is vervangen. De verwarmingsinstallatie is deels hergebruikt, al zijn vele radiatoren inmiddels vervangen. De ruimtelijke indeling van de panden - behalve die van een aantal zolders - is grotendeels intact. In de laatste jaren van de 20e eeuw zijn de meeste gebouwen uit de periode 1940-1945 verlaten en deels aan hun lot overgelaten.
Naast de hier afzonderlijk beschreven gebouwen omvat Groot-Heidekamp onder meer enige overwegend met betonplaten bedekte opstel- en wasplaatsen, diverse kleinere functionele bouwwerkjes en voorts een aantal relatief oude en jongere militaire gebouwen en faciliteiten, alsmede enige na 2000 tot stand gekomen gebouwen en voorzieningen. Een belangrijk deel van het totale terrein - met name in het oosten en noorden - is niet bebouwd, maar overwegend begroeid met naaldhout.
Waardering van het complex
Complex van legeringgebouwen en annexen, alsmede onderkomens voor voorzieningen en in oorsprong ook van de autoverkeersdienst. Van algemeen belang als relatief gaaf onderdeel van een uit de Tweede Wereldoorlog stammend en door de Duitse bezetter opgezet groot militair vliegveld, vanwege: architectuurhistorische, stedenbouwkundige, historisch-geografische, techniekhistorische, krijgs- en cultuurhistorische en complex- en ensemblewaarden, die onder meer kunnen blijken uit de overwegend op locale vormen geïnspireerde traditionalistische bouwtrant, uit de voor de bouwtijd kenmerkende onderdelen en details, uit de in het concept verwerkte, deels reeds in het landschap aanwezige en deels daarop geïnspireerde elementen, uit de relicten van technische innovatie, uit de in een kunstmatig opgezette landelijke structuur met lineaire en brinkdorpkenmerken en met tot in detaillering doorgevoerde camouflage, uit de samenhang van en met het totale militaire vliegveldconcept en de ruimtelijke hoofdlijnen en onderdelen van het kampement, en uit de onderlinge verwantschap van de hierbij toegepaste vormen.
Eigenschappen
| Functie | Hoofdcategorie | Subcategorie | Functietype | Is hoofdfunctie |
|---|---|---|---|---|
| – | Verdedigingswerken en militaire gebouwen | Militair verblijfsgebouw | oorspronkelijke functie | Ja |
| Straat | Getal | Achtervoegsel | Postcode | Plaats | Locatie | Situatie | Is hoofdadres |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| – | – | – | – | Arnhem | Deelen:Groot-Heidekamp | – | Ja |
| Hoofdcategorie | Subcategorie | Beschrijving | Notitie |
|---|---|---|---|
| Verdedigingswerken en militaire gebouwen | Bijgebouwen | – | – |
| Kadastraal perceel | Kadastrale sectie | Kadastraal object | Appartement | Kadastrale gemeente |
|---|---|---|---|---|
| – | A | 1541 | – | Arnhem |
| Start | Eind | Notitie | Beschrijving |
|---|---|---|---|
| 1940 | 1941 | – | vervaardiging |