529587, Arnhem
Inleiding
Gebouw 10 ligt vrijstaand langs de noordzijde van de zuidwestelijke toegangsweg tot Groot-Heidekamp, globaal temidden van de nummers 3, 11, 13 en 14. Op macroniveau is gebouw 10 onderdeel van een grote militaire vliegveldstructuur uit de periode 1940-1945, op mesoniveau van een ijl complex van een deels in lineair en deels in brinkdorpachtig verband geplaatste gebouwen, en hierbinnen op microniveau van een in los lineair verband geplaatst ensemble van functionele onderkomens. Gebouw 10 is een in 1940/1941 als 'Sonderbau' tot stand gebracht ontspanningsgebouw en restaurant (Kasino) en het omvat drie duidelijk te onderscheiden gedeelten, namelijk een lange oost-west gerichte massa en een oostelijk hiervan gelegen, hoger en vrijwel vierkant volume, die zijn verbonden door middel van een lager tussenlid; en ten derde is er vanuit de lange massa bezien een noordwaarts gerichte eenheid, die eveneens verbonden is via een tussenlid. Na de oorlog zijn op meerdere plaatsen aan- en uitbouwen gerealiseerd en is ook het interieur op een aantal punten gewijzigd.
Omschrijving
Deels onderkelderd en verder grotendeels van kruipruimten voorzien, groot, eenlaags, met ca. 50 cm dik buitenmuurwerk uitgevoerd bakstenen ONTSPANNINGSGEBOUW en RESTAURANT op een samengestelde plattegrond en voor een gedeelte gedekt door zadeldaken, ten dele door schilddaken, elk in hoofdzaak belegd met grauwe gegolfde opnieuw verbeterde holle (Hollandse) pannen. Enig overstek; mastgoten rondom.
Het oost-west gerichte bouwdeel is gebouwd op een langgerekt rechthoekige, 18 traveeën brede plattegrond en wordt gedekt door een schilddak, waarin links een modern kunststof steekraampje en ongeveer in het midden een klein dakraam onder lessenaarsdak. Uit de zuidelijke langsgevel / hoofdgevel rijst links van het midden een op hoger niveau iets risalerende Vlaamse gevel met puntgevel op, gedekt door een aangekapt zadeldak. Hierin een getoogde toegangsopening met dubbele deuren en verdeeld bovenlicht en getoogd venster met dubbele in drieën verdeelde ramen. Op de begane grond links van de Vlaamse gevel een vermoedelijk later ingebracht rond venster. Verder van links naar rechts vier respectievelijk elf vensteropeningen onder hanenkam en met betonnen kalf, boven voorzien van met houten roeden verdeelde vierruits valramen en onder van dubbele houten tweeruits draairamen, beneden het kalf voorzien van plaatstalen luiken, enkelzijdig beschilderd in groen en wit zandlopermotief. Westelijke kopgevel met rechts twee vergelijkbare vensters. Noordelijke langsgevel met rechts plaatijzeren toegangsopening onder verdeeld bovenlicht en links hiervan vijf vergelijkbare vensteropeningen, gevolgd door moderne aanbouw in de oksel met het noordwaartse tussenlid. Oostelijke kopgevel gaat over in het oostelijke tussenlid. Het interieur omvat onder meer een sterk gemoderniseerde, langgerekte eetzaal met verlaagd plafond en betegelde vloer en een moderne vergaderruimte.
Het oostelijke, met de daknok haaks op het eerste staande, op iets hellend oppervlak gelegen, geheel onderkelderde of van souterrain voorziene, hogere en met iets terug liggende bakstenen plint, op vrijwel vierkante plattegrond opgetrokken bouwdeel wordt gedekt door een aan de zuidzijde op een tuitgevel en aan de noordzijde met een derde dakschild eindigend en onderin iets uitgezwenkt zadeldak. Dit is ten dele belegd met brique/grauwe gegolfde pannen, waarin aan de oostzijde een modern kunststof steekraampje. Oostelijke langsgevel bevat op maaiveldniveau links gevelopeningen en rechts sporen van dichtgezette; op bel-etageniveau vijf vensteropeningen onder hanenkam en met betonnen kalf, boven voorzien van met houten roeden verdeelde vierruits valramen en onder van dubbele houten tweeruits draairamen, beneden het kalf voorzien van plaatstalen luiken, enkelzijdig beschilderd in groen en wit zandlopermotief. In de kopse zuidgevel met door versnijding uitkragende schouders op kelderniveau rechts een dichtgezette gevelopening en op bel-etageniveau een tweetal met die in de oostgevel vergelijkbare vensters. Op zolderverdiepingniveau twee grote, vermoedelijk later ingebrachte vensteropeningen met moderne kozijnen onder betonnen latei, waarin links een groot glasoppervlak en rechts draairamen. In westgevel links twee met die in de oostgevel vergelijkbare vensteropeningen en rechts een toegangsopening met bovenlicht, waarboven nog een klein rond venster. De noordelijke kopgevel is geheel ingenomen door een relatief jonge aanbouw, die tevens een verbinding vormt met het belendende gebouw 10a. Interieur bevat thans officiermess.
Het tussenlid tussen deze beide delen en met de daknok in het verlengde van het oost-west gerichte bouwdeel is gedekt door een relatief laag aangekapt zadeldak. De zuidelijke gevel heeft op de begane grond een brede getoogde toegangsopening, geflankeerd door blokvormige natuurstenen kozijnen, verbonden via een in baksteen uitgevoerde segmentboog waarop in metalen letters: 'officiersmess' en verder voorzien van dubbele, houten deuren met een 'straalmotief'. Boven deze deuren een kleine vensteropening met natuurstenen omlijsting, waarbinnen een fijn verdeeld raam. De noordelijke gevel vormt de overgang naar jongere aan- en / of uitbouw en is (deels) uitgenomen.
Het noordelijke bouwdeel staat met de daknok haaks op het oost-west gerichte deel, is gebouwd op een rechthoekige plattegrond en wordt gedekt door een relatief hoog schilddak, met schoorsteen in de top van het oostelijke dakschild en een dakraam in het noordelijke. De westgevel van het tussenlid naar het lange bouwdeel ging naadloos over in de westelijke langsgevel, maar het tussenlid is door relatief recente aan / uitbouw in beide oksels - op het aangekapte zadeldak na - aan het zicht onttrokken en de gevels zijn mogelijk (deels) uitgenomen. Westelijke langsgevel voorzien van vijf vensteropeningen onder hanenkam en met betonnen kalf, bovenin voorzien van met houten roeden verdeelde vierruits valramen en onder van dubbele houten tweeruits draairamen, alle met beneden het kalf plaatstalen luiken, enkelzijdig beschilderd in groen en wit zandlopermotief. Kopse noordgevel en oostelijke langsgevel geheel bezet met relatief jonge aan- en uitbouwen, waardoor een verbinding is ontstaan met het belendende gebouw 10a.
Waardering
Op samengestelde plattegrond gebouwd ontspanningsgebouw annex restaurant (Kasino), van algemeen belang als vrij zeldzaam en herkenbaar onderdeel van een uit de Tweede Wereldoorlog stammend en door de Duitse bezetter als onderdeel van een groot militair vliegveld opgezet legerkamp, architectuurhistorische, stedenbouwkundige, krijgs- en cultuurhistorische en complex- en ensemblewaarden, die onder meer kunnen blijken uit de op locale vormen geïnspireerde traditionalistische bouwtrant, uit de voor de bouwtijd kenmerkende onderdelen en details, uit de kunstmatig opgezette brinkdorpstructuur en de tot in detaillering doorgevoerde camouflage, uit de samenhang van en met het totale militaire vliegveldconcept en de ruimtelijke hoofdlijnen en onderdelen van het kampement, en uit de onderlinge verwantschap van de hierbij toegepaste vormen.
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Locatie
Omschrijving van het complex
Complex van VLUCHTLEIDING- EN LEGERINGCENTRUM GROOT-HEIDEKAMP, onderdeel van Vliegveld Deelen, bestaande uit:
TERREIN met AANLEG
Gebouw 1 - ARTSENPOST /ARTSENWONING
Gebouw 2 - ZIEKENBARAK
Gebouw 3 - ZIEKENBARAK
Gebouw 4 - ZIEKENBARAK
Gebouw 5 - TANDARTSGEBOUW
Gebouw 6 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 7 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 8 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 9 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 10 - ONTSPANNINGSGEBOUW / RESTAURANT
Gebouw 11 / 12 - MILITAIR GEBOUW
Gebouw 13 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 14 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 15 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 16 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 17 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 18 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 19 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 20 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 21 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 22 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 23 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 24 - KETELHUIS
Gebouw 25 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 26 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 27 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 28 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 29 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 30 - POORTGEBOUW
Gebouw 31 - ONTSPANNINGSGEBOUW ANNEX RESTAURANT
Gebouw 32 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 33 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 34 - ELEKTRICITEITSHUIS / TRANSFORMATORHUIS
Gebouw 35 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 36 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 37 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 38 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 41 - GARAGE
Gebouw 42 - GARAGE
Gebouw 43 - GARAGE WERKPLAATS en KANTOOR
Gebouw 44 - GARAGE
Gebouw 47 - GARAGE
Gebouw 48 - GARAGE
Gebouw 54 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 56 - KETELHUIS ANNEX BADHUIS
Gebouw 57 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 58 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 59 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 60 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 60A - SCHUUR
Gebouw 61 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 62 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 63 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 64 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 65 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 66 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 67 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 68 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 69 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 70 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 71 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 72 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 73 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 74 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 75 - KETELHUIS
Gebouw 76 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 77 - LEGERINGSBARAK
Gebouw A1 - SCHUUR
Gebouw B1 - MAGAZIJN / OPSLAGGEBOUW
Gebouw E1 - SCHUUR
Gebouw E3 - SCHUUR
Gebouw E8 - SCHUUR
Gebouw F - MORTUARIUM
Onderdeel G1 - BLUSWATERBUNKER
Onderdeel G2 - BLUSWATERBUNKER
Onderdeel G3 - BLUSWATERBUNKER
Onderdeel G4 - BLUSWATERBUNKER
Gebouw P1 - SCHUUR / TRANSFORMATORHUIS
Gebouw P2 - SCHUUR / TRANSFORMATORHUIS
Als derde gebouwencomplex van Fliegerhorst Deelen, kwam gereed het 'Großes Heidelager' - nu bekend als Groot-Heidekamp. Groot-Heidekamp kwam tot stand op geruime afstand van het eigenlijke rolveld, op een grotendeels open savanneachtig terrein binnen het bosgebied tussen de huidige Clément van Maasdijklaan en de Waterbergseweg. De uitvoering vond in hoofdzaak plaats in de periode oktober 1940 tot en met juni 1941. Oostelijk van de huidige Van Maasdijklaan ontstond een quasi-organisch tot ontwikkeling gekomen wegenstructuur met een geknikte hoofdas en een parallelle achterweg, die min of meer evenwijdig met de Van Maasdijklaan werden getraceerd en die aan beide uiteinden oplosten in brinkachtige structuren en / of T-kruisingen. Deze laatste vormden enerzijds verbindingen met de Van Maasdijklaan, terwijl ze anderzijds naar vorkachtige splitsingen leidden, die op hun beurt gebogen of geknikte aansluiting gaven op de Waterbergseweg. De militaire bebouwing werd voornamelijk tamelijk losjes rond deze vermoedelijk integraal beklinkerde wegen neergestrooid, maar - met name in het noorden - ook voor een niet onbelangrijk deel tamelijk rigide rond een ruime rechthoekige opstelplaats voor (rollend) materieel opgetrokken. De aanwezige, relatief ijle begroeiing is zoveel mogelijk gehandhaafd, terwijl hiernaast jong opgaand groen werd aangebracht. Het kamp straalde het karakter uit van een enigszins langgerekte landelijke kern met zwaartepunten van bebouwing aan de westelijke noord-zuid lopende weg en nabij de brinkachtige structuren en splitsingen. Großes Heidelager voegde zich - behalve in het rechthoekig ingedeelde noorden - dan ook naadloos in de omgeving: de beoogde camouflage was - behalve in het noorden - dus optimaal. Het wegenpatroon is na de oorlog hier en daar enigszins gestroomlijnd en op verschillende plaatsen uitgebreid, maar incidenteel ook uitgedund, terwijl de meeste hoofdassen inmiddels zijn verhard met asfalt. Niettemin is het wegennet zoals dat in 1945 werd aangetroffen in hoofdzaak nog aanwezig, inclusief een aantal beklinkerde tracés. Groot-Heidekamp was in de eerste plaats onderkomen van de verbindingstroepen, de zogenoemde 'Luftwaffenachrichtenkompanie', terwijl het noorden van het terrein onder meer plaats bood aan rollend materieel, de zogenoemde 'Fahrbereitschaft': er zijn verschillende typen barakken en garages. Verder omvat het kamp ondermeer twee Kasino's (restaurant- en ontspanningsgebouwen), drie bad- en/of ketelhuizen, een hospitaal, scholing- en sportfaciliteiten en enkele blusbunkers en een rechthoekig blusreservoir bij het noordelijke deel van het terrein. Technisch bijzonder is de centraal gestookte verwarmingsinstallatie - een vroeg voorbeeld van wijkverwarming dus. De gebouwen zijn hoofdzakelijk als 'Regelbau' in standaardmaten - steeds met varianten - uitgevoerd, maar ten dele zijn ze ook als 'Sonderbau' aan de plaatselijke omstandigheden en behoefte aangepast. In ieder geval zijn de meeste uitgevoerd of gecamoufleerd alsof ze landelijke functies vervulden. In de bebouwing komen vrij veel verschillende plattegronden voor, maar er is zonder uitzondering slechts één bouwlaag toegepast, die vrijwel altijd werd voorzien van een opgaande dakvorm. De meeste panden zijn in een traditionalistische trant uitgevoerd, met slechts wat 'noodzakelijke' moderne details, zoals twee centimeter dikke bomscherfvrije plaatstalen luiken, gewapend betonnen plafonds en in enkele gevallen ook gewapend betonnen kelders. Karakteristiek zijn de circa 50 cm dikke muren van het merendeel van de gebouwen en de met pannen gedekte, al dan niet afgewolfde zadeldaken en schilddaken. De plaatstalen luiken zijn vrijwel zonder uitzondering aan één kant in zandloper- of lijstpatroon geschilderd; de andere zijde, die in gesloten toestand naar buiten was gekeerd, is gewoonlijk effen groen. Na de oorlog zijn de meeste gebouwen jarenlang hergebruikt - vrijwel altijd in een bestemming die aansloot bij de oorspronkelijke functie. Een deel van de plafonds is (in later tijd) verlaagd en een deel van ramen, houten trappen en vooral deuren is vernieuwd, terwijl ook de technische infrastructuur ten dele is vervangen. De verwarmingsinstallatie is deels hergebruikt, al zijn vele radiatoren inmiddels vervangen. De ruimtelijke indeling van de panden - behalve die van een aantal zolders - is grotendeels intact. In de laatste jaren van de 20e eeuw zijn de meeste gebouwen uit de periode 1940-1945 verlaten en deels aan hun lot overgelaten.
Naast de hier afzonderlijk beschreven gebouwen omvat Groot-Heidekamp onder meer enige overwegend met betonplaten bedekte opstel- en wasplaatsen, diverse kleinere functionele bouwwerkjes en voorts een aantal relatief oude en jongere militaire gebouwen en faciliteiten, alsmede enige na 2000 tot stand gekomen gebouwen en voorzieningen. Een belangrijk deel van het totale terrein - met name in het oosten en noorden - is niet bebouwd, maar overwegend begroeid met naaldhout.
Waardering van het complex
Complex van legeringgebouwen en annexen, alsmede onderkomens voor voorzieningen en in oorsprong ook van de autoverkeersdienst. Van algemeen belang als relatief gaaf onderdeel van een uit de Tweede Wereldoorlog stammend en door de Duitse bezetter opgezet groot militair vliegveld, vanwege: architectuurhistorische, stedenbouwkundige, historisch-geografische, techniekhistorische, krijgs- en cultuurhistorische en complex- en ensemblewaarden, die onder meer kunnen blijken uit de overwegend op locale vormen geïnspireerde traditionalistische bouwtrant, uit de voor de bouwtijd kenmerkende onderdelen en details, uit de in het concept verwerkte, deels reeds in het landschap aanwezige en deels daarop geïnspireerde elementen, uit de relicten van technische innovatie, uit de in een kunstmatig opgezette landelijke structuur met lineaire en brinkdorpkenmerken en met tot in detaillering doorgevoerde camouflage, uit de samenhang van en met het totale militaire vliegveldconcept en de ruimtelijke hoofdlijnen en onderdelen van het kampement, en uit de onderlinge verwantschap van de hierbij toegepaste vormen.
Eigenschappen
| Functie | Hoofdcategorie | Subcategorie | Functietype | Is hoofdfunctie |
|---|---|---|---|---|
| Officiersmess | Verdedigingswerken en militaire gebouwen | Militair verblijfsgebouw | oorspronkelijke functie | Ja |
| Straat | Getal | Achtervoegsel | Postcode | Plaats | Locatie | Situatie | Is hoofdadres |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| – | – | – | – | Arnhem | Deelen:Groot-Heidekamp | – | Ja |
| Hoofdcategorie | Subcategorie | Beschrijving | Notitie |
|---|---|---|---|
| Verdedigingswerken en militaire gebouwen | Militair verblijfsgebouw | Ontspanningsgebouw/Restaurant | – |
| Kadastraal perceel | Kadastrale sectie | Kadastraal object | Appartement | Kadastrale gemeente |
|---|---|---|---|---|
| – | A | 1541 | – | Arnhem |
| Start | Eind | Notitie | Beschrijving |
|---|---|---|---|
| 1940 | 1941 | – | vervaardiging |