Omschrijving van het complex
In structuur en deels in detail goed bewaard gebleven HISTORISCHE BUITENPLAATS ALMELO, bestaande uit een HOOFDGEBOUW (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), noordelijke of rechter BOUWHUIS (3A), zuidelijke of linker BOUWHUIS (3B), ORANJERIE (4), BRUGGEN (5A en 5B), TOEGANGSHEK (6), ZONNEWIJZER (7), GRAFMONUMENT EN GRAFZERK (8), TOLHUIS (9), RENTMEESTERSWONING (10), JACHTOPZIENERSWONING (11A), BAKHUISJE (11B), BOERDERIJ (12), DIENSTWONINGEN (13).
Almelo als huis wordt in 1236 voor het eerst vermeld in relatie met een kapel die Hendrik van Almelo ten behoeve van de inwoners van Almelo in dat jaar met toestemming van de bisschop van Utrecht laat bouwen. Een vermelding van een persoon met de naam 'Van Almelo' dateert al van 1157. Tot ongeveer 1460 blijft de heerlijkheid in het bezit van de familie Van Almelo. Na het overlijden van Johan van Almelo komt de heerlijkheid in handen van zijn verwant Sweder van Voorst en Keppel. Deze staat huis en heerlijkheid Almelo af aan zijn broer Otto van Hekeren genaamd van Rechteren, die eveneens het kasteel Rechteren bij Dalfsen bezat. De familie Van Rechteren Limpurg is nog steeds eigenaar van Almelo. Het hoofdgebouw en het voorplein met de bouwhuizen liggen elk in een gracht en zijn onderling en met de vaste wal verbonden door gemetselde boogbruggen. Het huis ligt met de achterzijde naar de stad gericht. Het heeft veel schade ondervonden gedurende de Gelderse Oorlogen (tot 1543) en daarna tijdens de Spaanse bezetting van Almelo. Pas tijdens Zeger van Rechteren (1623-1674), braken er gunstiger tijden aan voor het bezit. Hij liet ter plaatse van het oude huis een nieuw huis met lusthof bouwen dat in 1652 bewoonbaar was. Het complex zag er als volgt uit: een toegangspoort met poorthuis, een nieuwe stal voor twaalf paarden en een woongedeelte, een oude stal voor tien paarden, een nieuw bouwhuis van zes gebinten lang, een huis met turfschuur voor de richter van Almelo en een nieuw aangelegd hof met stenen lusthuis op haakvormige plattegrond. Hoewel een architect niet bekend is, wordt het ontwerp toegeschreven aan (de omgeving van) Philips Vingboons. Ter herinnering aan de bouwactiviteiten getuigt een op het huis bewaard gedenkbord uit 1662. Lang heeft deze situatie niet bestaan, want in 1665-1666 werd Almelo door de Munsterse troepen ingenomen. Zij braken de gebouwen op de voorburcht af; in het huis zelf werden de interieurs vrijwel geheel gesloopt en muren, vloeren en daken uitgebroken. Na de bezetting werd het huis in 1669 provisorisch hersteld. Een bouwhuis werd in 1670 herbouwd (jaartalsteen in de voorgevel). Adolf Hendrik van Rechteren (1656-1731) werd in 1674 heer van Almelo en voegde veel toe aan de luister van het goed. Hij breidde het bezit aanzienlijk uit, liet een geometrische tuin voor het huis aanleggen, de Gravenallee, een koeweide, lustbos en een sterrenbos. In 1695 werd het tweede bouwhuis gerealiseerd. Over bouwactiviteiten in de 18de eeuw is weinig bekend. Op de rechtervleugel van het huis staan jaartalankers met '1778'. Het lijkt of de gevel in dat jaar vernieuwd is. In 1824 werd het huis, na een aantal jaren verhuurd te zijn, weer door een Van Rechteren, Adolf Frederik Lodewijk (1793-1851), bewoond met zijn gezin. Het was in de jaren daarvoor wat gemoderniseerd en de tuinen rondom waren veranderd in landschappelijke stijl naar het bewaard gebleven ontwerp van de Zwolse tuinarchitect Georg Anton Blum (1765-1827). Waterpartijen met een golvend beloop werden aangelegd, omzoomd door gazons met boomgroepen. Het padenbeloop is gebogen of cirkelvormig. Op de kadastrale minuut van 1817 is te zien dat het ontwerp van Blum groetendeels is uitgevoerd. In 1848 is de kapconstructie van het huis vernieuwd. In dat jaar of vlak erna is de tuin aan de achterzijde van het huis uitgebreid met een gebogen waterloop, slingerende paden en een gazon met boomgroepen De niet gesigneerde ontwerptekening hiervan is eveneens bewaard gebleven en wordt toegeschreven J.D. Zocher jr. De nieuwe situatie is afgebeeld op de topografische kaart van 1883. Daarop is ook te zien dat de scherpte van het ontwerp van Blum is verdwenen. De gracht om het huis is vrijwel ovaal geworden. Het sterrenbos en de lusthof ten noorden van de Gravenallee hebben in de tweede helft van de 19de eeuw eveneens een landschappelijke verandering ondergaan. Dit deel van de aanleg heet sindsdien Gravenbos Een grondige restauratie en vernieuwing van het Huis vonden onder Adolf Frederik van Rechteren Limpurg ( 1827-1902) plaats. Hij liet tussen 1883-1885 door de Deventer architect Gerrit ter Riele een aantal verbouwingen uitvoeren. In 1902 volgde Adolph Frederik Lodewijk (1865-1935) zijn vader op als heer van Almelo en Vriezeveen. Hij liet in 1903 een uitbouw met diensttrappen tegen de noordelijke gevel aanbrengen. De beide bouwhuizen werden in 1910 (door B. Vixeboxse) en 1930 (door M.H. Krabshuis) gerenoveerd. In opdracht van Willem Constantijn van Rechteren Limpurg bouwde architect Jan Jans in de jaren vijftig van de 20ste eeuw een balkon aan de achterzijde van het Huis. In de tuin rond het Huis werd een nieuwe padenstructuur aangebracht in de vorm van twee rondwandelingen om de vijver. In de noordwesthoek kwam eind jaren twintig een tennisbaan. Zeer ingrijpend was de aanleg door de gemeente Almelo van de Van Rechteren Limpurgsingel, die het bezit doorsnijdt en het Huis met direct omgeving scheidt van het landgoed met Gravenallee en voormalig sterrenbos. De omgrenzing van het complex is op de bijbehorende kaart aangegeven, evenals de nummers van de verschillende complexonderdelen.
Waardering van het complex
HISTORISCHE BUITENPLAATS ALMELO is van bijzonder cultuur-, architectuur- en tuinhistorisch belang:
- wegens de ouderdom
- wegens de betekenis voor de geschiedenis van Almelo
- wegens de ligging
- wegens de architectonische kwaliteit en de gaafheid van de complexonderdelen
- wegens het 17de-eeuwse lanenstelsel rond het Huis
- wegens het ontwerp van de landschappelijke tuin van de hand van G.A. Blum
- wegens de landschappelijke componenten aan weerszijden van de lange oprijlaan
- wegens de bijzondere ensemblewaarde
