Omschrijving van het complex
BEGRAAFPLAATS, bestaande uit AANLEG met padenstelsel, grafvelden en grafmonumenten (1) en LIJKENHUIS (2). In 1831 aangelegde begraafplaats behorende bij de onvrijwillige kolonie Veenhuizen, welke in 1823 werd gesticht door de Maatschappij van Weldadigheid. Onder de Maatschappij was de begraafplaats een anonieme plek waar de doden zonder nadere aanduiding of herinnering werden begraven. Op het rechthoekige perceel lagen vier grafvelden van gelijke grootte en van elkaar gescheiden door een kruisvormig padenstelsel. In 1859 ging de kolonie over naar het Ministerie van Binnenlandse Zaken en in 1875 naar Justitie, dat de kolonie omvormde tot 'Rijkswerkinrichting'. Dit als alternatief voor de traditionele gevangenisstraf. Onder dit laatste regiem werd de begraafplaats een afspiegeling van de sterke sociale diversiteit en scheiding in de inrichting. Ambtenaren en gedetineerden leefden als het ware in verschillende werelden, wat tot uitdrukking komt in de aparte 'vakken' op de begraafplaats die een onderverdeling naar gezindte laat zien. Deze indeling in sociale categorieën is altijd gehandhaafd gebleven: zo werden aparte 'vakken' ingericht voor Belgische vluchtelingen uit de Tweede Wereldoorlog die waren ondergebracht in het Derde Gesticht van Veenhuizen, voor katholieken die niet in gewijde aarde mochten worden begraven en voor bejaarde ex-gedetineerde 'verpleegden' die in de periode 1916-1934 na hun detentie 'vrijwillig' in Veenhuizen mochten blijven maar na hun overlijden noch tot de ambtenaren, noch tot de gedetineerden konden worden gerekend. Vanaf 1875 is in het Register tot Begraven bijgehouden wie waar op de begraafplaats zijn begraven. Slechts enkele grafmonumenten dateren van vóór die tijd. De begraafplaats heeft tot 1951 gediend voor het begraven van gedetineerden. Tot op heden wordt op de begraafplaats begraven. De tegenwoordige onderverdeling van de begraafplaats in zes velden dateert hoogstwaarschijnlijk uit de tijd van de Justitie, dus vanaf of net na 1875. De bosaanplant op een deel van de achterste twee grafvelden en het bosperceel aan oostzijde zijn mogelijk in de tweede helft van de 19de eeuw aangelegd. Deze laatste aanplant kende een (thans sterk vervaagd) stervormig padenpatroon en was en is nog steeds door middel van een pad met de begraafplaats verbonden. Het diende vermoedelijk als wandelbos. Het dienstgebouw moet op grond van topografisch kaartmateriaal van na 1875 dateren. De begraafplaats zelf ligt op een groter, onregelmatig gevormd perceel dat door hoog opgaand geboomte, o.a. eik, is omzoomd. Hierdoor wordt hij aan het oog onttrokken. Hoewel weinig opvallend, vormt de begraafplaats binnen de historische koloniestructuur van het beschermde gezicht Veenhuizen een belangrijk cultuurhistorisch, sociaal-historisch en funerair-historisch element. Opvallend is de afwisseling tussen de verschillende grafvelden, zowel wat betreft aanzien (van leeg tot zeer vol) als wat betreft type grafmonumenten (van uniforme witgeverfde betonnen kruisen tot een grote verscheidenheid aan grafmonumenten, zowel wat betreft vormgeving als wat betreft materiaalgebruik).
De grafmonumenten zijn als collectief een in hoge mate de waarde ondersteunend onderdeel van de aanleg. Zij bepalen door hun ouderdom, diversiteit in materiaalgebruik en vormgeving in hoge mate het karakter van de begraafplaats. Het is van groot belang dat deze diversiteit zoveel mogelijk bewaard blijft. Om verder verval te voorkomen is onder verschillende zerken inmiddels een betonnen plaat gelegd.
De grafmonumenten op de begraafplaats zijn op grond van hun specifieke verbondenheid met de geschiedenis van de strafinrichting Veenhuizen van bovenlokaal belang. Hun funerair-historische betekenis (materiaalgebruik, vormgeving, symboliek) is echter niet van nationaal belang. Reden waarom geen van de grafmonumenten afzonderlijk van rijkswege wordt beschermd.
Voor het vermoedelijk tweede helft 19de-eeuwse lijkenhuis geldt dat dit, ondanks de wijzigingen die hebben plaatsgevonden, als afzonderlijk complexonderdeel wordt beschermd vanwege de functionele, de visuele en de ensemblewaarde.
NB. Het houten hekwerk aan de Eikenlaan en het ijzeren hekwerk naar het wandelbos worden wegens te geringe monumentale waarde niet van rijkswege beschermd.
Waardering van het complex
BEGRAAFPLAATS, bestaande uit AANLEG met padenstelsel, grafvelden en grafmonumenten en LIJKENHUIS, is van algemeen cultuurhistorisch, sociaal-historisch, funerair-historisch en stedenbouwkundig belang:
- vanwege de ouderdom van de verschillende (complex)onderdelen;
- vanwege de ontstaans- en gebruiksgeschiedenis van het terrein;
- vanwege de betekenis voor de penitentiaire geschiedenis van Nederland;
- vanwege de bijzondere relatie met de andere gestichten van de Maatschappij van Weldadigheid, een sociaal-economisch experiment uit de 19de-eeuw met verstrekkende gevolgen;
- vanwege de collectieve betekenis van de grafmonumenten als herinnering aan een maatschappelijk stelsel waarin gezindte en rol in die maatschappij bepaalden waar iemand begraven werd en welk grafteken werd geplaatst;
- vanwege de cultuurhistorische, sociaal-historische, genealogische en funerair-historische waarde;
- vanwege de aanwezigheid van grafmonumenten en parafernalia met bijpassende symboliek die kenmerkend zijn voor bepaalde groepen begravenen;
- vanwege de redelijke tot hoge mate van gaafheid en herkenbaarheid van de aanleg;
- vanwege de visuele en functionele relatie tussen de verschillende complexonderdelen;
- vanwege het belang van de begraafplaats voor de historische koloniestructuur van Veenhuizen;
- vanwege de natuurlijke inbedding in de hoofdstructuur van het beschermde gezicht Veenhuizen.
