Omschrijving van het complex
Het slot Well of Huys van Malsen werd in de 14de eeuw gesticht op een strategische plaats in een omstreeks 1300 ingedijkte bocht van de Maas, op een zandige hoogte dicht bij de Maasdijk, direct ten oosten van het dorp Well. Het complex bestaat uit een klein kasteel binnen een structuur van omgrachte terreinen die gedeeltelijk als tuin en wandelpark zijn ingericht en overigens een sterk utilitair karakter dragen.
De HISTORISCHE BUITENPLAATS WELL bestaat uit een HOOFDGEBOUW (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), POORTGEBOUW (3), KOETSHUIS (4), houten BRUG (5A), VALBRUG (5B), HEKKEN (6A, 6B en 6C), WATERPOMP (7) en LEEUW (8).
Na 1326 werd door Claes van Malsen ter plaatse een omgrachte, vrijwel vierkante woontoren gebouwd. Over de vroegste geschiedenis is verder weinig bekend. In de 15de eeuw is het complex uitgebreid. Aan de westkant van de woontoren werd een L-vormig bouwlichaam met een ronde hoektoren gebouwd, dat met een muur aan de zuidkant met de woontoren verbonden werd waardoor een binnenplaats ontstond. In de muur was de toegang tot het kasteelcomplex. Op het voorterrein kwam een poortgebouw. Het complex bestond daarna uit een omgrachte huisplaats en voorburcht. Dit geheel werd door een tweede gracht omsloten. In 1672 werd het kasteel ernstig beschadigd door Franse troepen. Van de westelijke aanbouw met ronde hoektoren werd vrijwel alles verwoest. De woontoren kwam evenmin ongehavend uit de strijd. Hier zouden de verdiepingen zijn uitgebrand. Het complex werd in een eenvoudiger vorm hersteld.
De eerst bekende afbeelding van het huis en omgeving van de hand van A. de Haen dateert van 1732. Het kasteel bestaat hierop uit een door water omgeven donjon onder steil schilddak met arkeltorentjes aan de oostkant en aan de westkant een aanbouw onder lessenaarsdak waarin zich de ingang bevindt. Het kasteeleiland is via een eenvoudige houten brug toegankelijk. Voor het kasteel staat een poortgebouw onder zadeldak.
Op de kadastrale minuut van 1823 staan woontoren en aanbouw weergegeven op een omgracht terrein. Het bescheiden poortgebouw uit 1732 is uitgebreid tot een langgerekte opstal. Huisplaats en voorburcht zijn omgracht evenals het terrein aan de noordzijde. Het kasteeleiland is via twee bruggen toegankelijk: aan de zuid- en aan de westkant. De buitenste gracht heeft een uitstulping op de noordoosthoek: een klein wiel dat in de grachtenstructuur is opgenomen. Het omgrachte terrein achter het slot is als boomgaard en moestuin in gebruik.
Op enig moment in de 19de eeuw is het schilddak van de woontoren verlaagd.
In 1884 werd J.L.D. baron van Slingelandt (1840-1914) eigenaar. Hij liet vrij snel daarna restauraties aan huis en wijzigingen aan de tuin uitvoeren. De kap boven de woontoren werd weer tot de oude hoogte hersteld, de 17de-eeuwse aanbouw werd verhoogd en verbreed naar achteren toe en het kasteel werd aan de westkant met een bouwdeel uitgebreid op de oude fundamenten. De gracht aan de westkant werd gedempt. Wandelpaden werden in de nabijheid van het huis gerealiseerd. Om het huis werd een dijkje aangelegd zodat men de plaats kon rondlopen. Het smeedijzeren inrijhek met hardstenen hekpalen dateert eveneens uit die tijd.
Een volgende fase in de ontwikkeling van huis en tuin dateert van de jaren twintig en dertig van de 20ste eeuw. De woontoren en de middenvleugel werden aan binnen- en buitenzijde gerestaureerd en kruisramen met glas-in-lood werden ingebracht. Op het voorplein tussen kasteel en koetshuis kwam een grote zandstenen leeuw met het Nederlandse wapen te staan (naar verluid afkomstig van het Centraal station te Amsterdam). In 1934 verrezen poortgebouw, koetshuis en de ophaalbrug over de buitengracht. Op de brug naar het huis werden twee schilddragende leeuwen geplaatst. In de loop van de 20ste eeuw zijn in de westelijke wandeltuin stukken beeldhouwwerk rond en bij het 'bastion' gerangschikt. Een laatste grote wijziging aan de tuin is van 1974. In dat jaar is een deel van het terrein ten noordwesten van het huis door Mien Ruys opnieuw ingericht.
De historische buitenplaats Well wordt aan de noordkant door de buitengracht omgrensd. Aan de westzijde loopt de omgrenzing langs de dijk buiten het water, aan de zuidkant langs de Dreef en aan de oostkant langs de Horenkamp.
Op de bijbehorende kaart is de omgrenzing alsmede de situering van de complexonderdelen aangegeven.
Waardering van het complex
De HISTORISCHE BUITENPLAATS WELL is van algemeen cultuurhistorisch belang:
- wegens de ouderdom;
- als uitdrukking van de geschiedenis van het rivierengebied ter plaatse;
- wegens de ontwikkeling van het hoofdgebouw van verdedigbaar huis tot buitenplaats;
- wegens de aanwezigheid van een parkaanleg die nut en sier combineert binnen de beperking die het terrein ter plaatse biedt.
