Omschrijving van het complex
In de Bommelerwaard aan de zuidoostzijde van Brakel aan de Waaldijk gelegen HISTORISCHE BUITENPLAATS BRAKEL. In structuur en detail goed bewaarde historische buitenplaats Brakel, bestaande uit een HOOFDGEBOUW (Huis te Brakel) (1), HISTORISCHE PARKAANLEG (2), MOESTUIN MET OMMURING EN HOUTEN TOEGANGSPOORT (3), RUÏNE (4),'T SPIJKER (5), BRUGGENHOOFD VAN VOORMALIGE KERKBRUG (6), TOEGANGSBRUG NAAR 'T SPIJKER (7).
Het historische buitenplaatscomplex wordt gekenmerkt door een landschappelijke aanleg rond het in 1768 gebouwde en in 1811 gewijzigd huis Brakel en het omgrachte, middeleeuwse huis 't Spijker, in oorsprong voorraadschuur van het slot Brakel. binnen een omgrachting. Het Spijker is al in 1318 van het kasteel gescheiden als een vrij eigen en niet leenroerig goed. In 1837 is het weer bij de buitenplaats gevoegd.). In het park is de ruïne van het oorspronkelijke middeleeuwse Slot te Brakel opgenomen. Ter plaatse van de voormalige voorburcht van het Slot ligt thans een ommuurde moestuin. Het ten zuiden van het landschapspark liggende deel, de Wolfskamp, dat in de jaren zeventig van de 20ste eeuw is aangelegd in het kader van de ruilverkaveling 'Meidijk', valt buiten de bescherming.
Het slot Brakel zou volgens overlevering in 870 zijn gesticht. In de loop van de geschiedenis is het slot vele malen doelwit geweest van belegeringen, plunderingen en brandschattingen. Na een verwoesting in 1407 door de troepen van graaf Willem VI van Holland, werd het huis pas een eeuw later herbouwd als een vierkante waterburcht, bestaande uit een of twee rechthoekige woongebouwen met ronde hoektorens en weermuren die een binnenplaats omsloten. Voorts lag er westelijk van de burcht een door een gracht omgeven voorburcht met stalgebouwen en een voorpoort aan noordzijde. Het einde kwam in 1672 toen de Franse troepen het slot in de lucht deden springen omdat de opgelegde brandschatting niet was voldaan. Het zou niet meer herbouwd worden. De verkoop van de heerlijkheid in 1768 aan Wilhelmus Wilhelmius vormde aanleiding voor de bouw van een nieuw huis ten noorden van de ruïne ter plaatse van het oude poortgebouw: Huis te Brakel. Dit huis is in 1811 gemoderniseerd toen Wilhelmus van Dam van Brakel (1779-1858) beheerder van het goed voor de eigenaresse, zijn moeder, was geworden. Hij liet de tuin veranderen en het huis met een kapelvormig tussenlid verbinden met het naastliggende koetshuis annex stalgebouw. In de 'kapel' werden een bijkeuken, mangelkamer en een bakkerij ondergebracht. Van Dam liet bovendien in de ruïne bouwfragmenten, jaartalstenen en restanten van grafzerken aanbrengen om de ouderdom te accentueren. Aan het eind van de 19de eeuw werd aan het stalgebouw een dienstwoning gebouwd In 1837 kon Wilhelmus van Dam 't Spijker aankopen, dat op dat moment uit twee delen bestond: Het Nieuwe en het Oude Spijker. Hij liet het Nieuwe Spijker afbreken en het Oude verbouwen. Ook hier werd gebruik gemaakt van uit andere plaatsen aangevoerde bouwfragmenten. Van Dam liet er zijn eigen museum in onderbrengen. In 1972 is het zuidelijk deel van het park aan de Stichting Het Geldersch Landschap verkocht. Het noordelijke deel kwam, met het huis, aan de gemeente Brakel. 't Spijker met omringend terrein bleef in bezit van de familie Van Dam. Huis, tussenlid en stalgebouwen zijn in 1981 tot gemeenschapshuis ingericht. Het merendeel van de oude aankleding is daarbij verloren gegaan.
In 1402 blijkt Brakel te beschikken over '... vorborchten als die gelegen sijn binnen der vorster graften, met hagen ende bongerden'. Ter plaatse van het huidige huis lag een poortgebouw met brouwerij op het snijpunt van de Grind of Korte Dreef (de laan naar de molen bij de dijk) en de Hoge of Lange Dreef (de laan naar de kerk en het dorp). Die dubbele voorburcht en de lanen bestonden in 1809 nog steeds. Op een kaart uit dat jaar, vóór de landschappelijke verandering, ziet men twee omgrachte, vrijwel vierkante eilanden. Op het zuidelijke eiland lag de hoofdburcht (thans de ruïne) en op het noordelijke eiland lag een tuin (sedert 1734 de moestuin). De twee eilanden waren onderling met een brug verbonden. Vanaf de moestuin lag ook een brug over de gracht richting stalgebouw naast het huis. In 1768 was het nieuwe huis Brakel met een afzonderlijk stalgebouw verrezen en ook daar is de omgeving aangepast. Aan de noordkant van het huis lag een in vakken verdeeld terreintje: het Lage Hof, een moestuin. Ten westen van het huis lag een met kruisvormig padenpatroon doorsneden bos, 'Hoog Bosch' genaamd op de kaart van 1809. Noordelijk daarvan was een vak met een slingerend padenbeloop: het 'Laag Bosch'. De overige percelen hadden een agrarisch gebruik. Van onderlinge samenhang was geen sprake. Dat veranderde in 1811. Een jaar daarvoor had tuinarchitect H. van Lunteren een ontwerp gemaakt. Vóór het huis bedacht hij een grote, open ruimte, een weiland dat door een zich gedeeltelijk verbredende waterloop werd omgeven. Achter het huis, ter plaatse van de beide 'voorborchten', had hij een besloten terrein gedacht met een serpentinevijver, een slingerbos en een ommuurde moestuin. Het ontwerp is uiteindelijk gevarieerder uitgevoerd dan Van Lunterens plan laat zien. In tegenstelling tot de uitgevoerde situatie had Van Lunteren bijvoorbeeld voorgesteld de oude kasteelgrachten voor een deel te dempen en alleen de westelijke toren van de ruïne in de aanleg op te nemen. Openheid voor het huis werd door de opdrachtgever Van Dam wel als uitgangspunt genomen. Door het weiland werd een ringvormige, serpentinevijver gegraven, waarin een met bomen beplant eilandje werd opgenomen. De beide 'voorborchten' werden vergraven tot een rondwandeling met de ruïne als romantisch middelpunt. De moestuin op het noordelijke gedeelte van de voorburcht bleef bestaan. Van Dam liet bovendien een groot aantal bijzondere bomen planten, passend in het 19de-eeuwse beeld van een landschappelijke aanleg. In 1824 was het werk voltooid. In 1837 kocht Van Dam 't Spijker. Hij herstelde de gracht rond het huis en liet aan de noordkant een stenen brug aanleggen waarmee hij op de Dreef uitkwam en aan de zuidkant een houten bruggetje naar het achter gelegen landschap (het huidige begin van het slingerpad langs het terrein) en bewerkstelligde zo een fysieke en visuele verbinding tussen het Huis te Brakel en 't Spijker. Bij een ruilverkaveling in de jaren zeventig van de 20ste eeuw werd het parkbos van Brakel aan de zuidzijde uitgebreid. Een aantal weilanden werd met bos ingeplant. In 1981 werd het huis cum annexis verbouwd en het gazon aan de voorzijde opnieuw ingericht met een 'siertuinachtige' aanleg, die slecht aansluit bij de landschappelijke stijl van de verdere buitenplaats.
Omgrenzing De omgrenzing van de historische buitenplaats Brakel wordt aan de noordzijde gevormd door de bebouwde kom van Brakel; aan de oostkant door de Dwarssteeg overgaand in en de Van Damweg; in het zuiden en westen door de buitenzijde van de greppel die zich langs het om een groot deel van het landgoed lopende slingerpad bevindt en op de Van Damweg uitloopt; in het noordwesten de omgrachting van 't Spijker met inbegrip van de toegangsweg tot 't Spijker en met inbegrip van het begin van de Hoge Dreef. De omgrenzing van het complex alsmede de situering van de complexonderdelen staan op de bij de bescherming behorende kaart aangegeven.
Waardering Het complex HISTORISCHE BUITENPLAATS BRAKEL is van algemeen, cultuur-, tuinhistorisch en landschappelijk belang:
- wegens de gaaf bewaarde structuur en deels in detail gaaf bewaarde buitenplaats met bijbehorende onderdelen
- wegens de ouderdom
- wegens de ontwikkelingsgeschiedenis
- wegens het belang voor de regio
- wegens de goed bewaard gebleven aanleg in landschapsstijl deels geïnspireerd op een ontwerp van Hendrik van Lunteren
- wegens de ruïne van het middeleeuwse Slot Brakel die bewust in het landschapspark is opgenomen
- wegens de in de 18de eeuw tot moestuin ingerichte middeleeuwse voorburcht die bewust in het landschapspark is opgenomen
- wegens de ligging van het huis Brakel in de aanleg
- wegens de bij de buitenplaats behorende omgrachte huis 't Spijker en bijbehorende toegangsbrug
