Omschrijving van het complex
De HISTORISCHE BUITENPLAATS BILJOEN is gelegen ten oosten van Velp, iets ten noorden van de rivier de IJssel. De buitenplaats bestaat uit een door vijvers en grachten omgeven in oorsprong 16de-eeuws kasteel met omgracht voorplein met keermuren en bruggen waarop een laat 18de-eeuws bouwhuis staat. Twee toegangslanen ontsluiten tot het kasteelterrein. Het kasteel wordt omgeven door een vroeg-landschappelijk parkgedeelte dat via een thans open gebied ten noorden en zuiden van de Zuthpensestraatweg overgaat in het glooiende bosrijke gebied Beekhuizen. Op de buitenplaats bevinden zich behalve het kasteel, een bouwhuis, een voormalige rentmeesterswoning, een voormalige uitspanning, een aantal tuinsieraden (vazen en voetstukken, twee sokkels, twee ijskelders, een hondenhok, vier toegangshekken, een aantal cascades, een brug met keermuur en twee eenvoudige bruggen) en een stenen doorlaat.
In de late 18de eeuw verkreeg de tuin- en parkaanleg de nog deels op hoofdlijnen en deels in detail bestaande structuur. In 1777 erfde Johan Frederik Willem baron van Spaen (1746-1827) het kasteel dat reeds in de tweede helft van de 17de eeuw tot een centraalbouw met vier hoektorentjes was verbouwd en door water werd omringd. Rondom het kasteel lag in die tijd een Frans classicistische aanleg die op de Hottingerkaart uit 1783 duidelijk te herkennen is. De toegangslaan was loodrecht op het huis gericht. Aan weerszijden van het voorplein lagen sierperken, symmetrisch ten opzichte van elkaar geplaatst. Het kasteel lag, evenals de twee bouwhuizen, op een eiland. De symmetrische middenas van de aanleg liep achter het huis tussen sierperken door en eindigde in een diergaarde. Vanaf 1784 werkte de tuinarchitect J.G. Michael op Biljoen. Hij herschiep een gedeelte van het formele park in een park in landschapsstijl. In 1790 creëerde Van Spaen samen met zijn tuinarchitect op het ten noorden van Biljoen gelegen terrein met de naam 'Beekhuizen", een parkachtig landschap dat geïnspireerd was op de Griekse landstreken Tempe en Arcadia, waarvan de hoofdstructuur, bestaande uit een aantal lanen, de holle, diep gelegen slingerende beek (de Beekhuizense beek) met daarin diverse watervallen en vijvers, wandelingen en zichten nog altijd bestaat. Van 1793 tot 1810 ontplooide Van Spaen weinig activiteiten op Biljoen. Van 1810 tot 1815 werkte de tuinarchitect J.D. Zocher sr. op Biljoen en Beekhuizen. Zijn zoon J.D. Zocher jr. nam in 1822 de werkzaamheden over en bracht onder andere de vergraven slotgracht om het kasteel en de vijver voor de voormalige havezate Overhagen, nog altijd deel uitmakende van Biljoen, met elkaar in verbinding. De directe verbinding van beide waterpartijen werd omstreeks de Tweede Wereldoorlog verbroken. Ten zuiden van de grote vijver op Beekhuizen staat de vermoedelijk in het eerste kwart van de 19de eeuw gebouwde voormalige uitspanning.
Na de dood van Van Spaen in 1827 is er weinig veranderd aan de park- en tuinaanleg van Biljoen. De structuur van de landschapsaanleg uit de 18de eeuw is nog duidelijk te herkennen, hetgeen ook voor Beekhuizen geldt. Hier is de hoofdstructuur in de vorm van een bos met lanen, tracés, paden, de slingerende Beekhuizense beek met cascades, molenrestanten en vijvers bewaard gebleven, evenals de ijskelder en voormalige uitspanning.
Op het voorplein van kasteel Biljoen is na een brand aan het einde van de 18de eeuw het bouwhuis herbouwd in een classicistische stijl. Ten westen van de hoofdentree tot het kasteelterrein staat de voormalige rentmeesterswoning (vermoedelijk uit het derde kwart van de negentiende eeuw).
In 1867 werden Beekhuizen en Nederhagen verkocht aan J.H.W. Lüps, Duits industrieel. Lüps verwierf in 1872 Biljoen, waardoor Biljoen en Beekhuizen weer in een hand kwamen. In 1930 werd Beekhuizen aan de gemeente Rheden en de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten verkocht.
De buitenplaats wordt in het noorden begrenst door het zicht naar het noordwesten, in het oosten door de wandeling die afbuigt naar het Kamerdal. Via de Ossendaalselaan loopt de omgrenzing terug richting Velp, buigt af en loopt langs de oostzijde van Biljoen en langs de zuidzijde van Overhagen. In het oosten wordt de begrenzing gevormd door de open percelen langs de Gasthuislaan in het zuiden en de Beekhuizenseweg in het noorden. Langs de Beekhuizenseweg is in de 20e eeuw de aanleg aan de rand door woningbouw wat gereduceerd.
De omgrenzing van de historische buitenplaats is aangegeven op de bij de registeromschrijving bijbehorende kaart.
De historische buitenplaats Biljoen is uit de volgende samenstellende onderdelen opgebouwd: HOOFDGEBOUW (HUIS BILJOEN) (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), BOUWHUIS (3), VOORPLEIN MET KEERMUREN EN TOEGANGSBRUGGEN (4), IJSKELDER BILJOEN (5), IJSKELDER BEEKHUIZEN (6), TWEE TUINVAZEN OP VOETSTUKKEN (7), HONDENHOK (8), SOKKEL (9), SOKKEL (10), TWEE SIERVAZEN OP SOKKELS (11), TWEE SOKKELS BIJ ENTREE (12), TWEE SOKKELS BIJ ENTREE (13), TWEE TOEGANGSHEKKEN (14), TWEE TOEGANGSHEKKEN (15), CASCADE (16), RENTMEESTERSWONING (17), VOORMALIGE UITSPANNING (18), TWEE BRUGGEN (19), STENEN DOORLAAT (20), BRUG EN KEERMUUR BIJ BOERDERIJ DE VISCHKOM (21), DOORLAAT MET KEERMUREN (22), CASCADE IN BEEK LANGS BEEKHUIZENSEWEG (23), CASCADE ACHTER MOLENAARSHUIS (24) en MOLENAARSHUIS (25).
Buiten de bescherming van rijkswege vallen: de boerderij (Biljoen 4) ten zuidwesten van kasteel Biljoen en alle niet als zelfstandig monument beschreven opstallen/gebouwen op Beekhuizen en Overhagen vanwege te geringe ouderdom danwel monumentale waarde.
Waardering van het complex
De historische buitenplaats Biljoen en het bijbehorende Beekhuizen zijn in cultuur-, architectuur- en tuinhistorisch opzicht van algemeen belang vanwege:
- het in oorsprong 16de-eeuwse kasteel Biljoen;
- de deels in structuur en deels in detail gaaf bewaard gebleven historische tuin- en parkaanleg in landschapsstijl van Biljoen en Beekhuizen, aangelegd door J.G. Michael, J.D. Zocher sr. en J.D. Zocher jr. in de periode tussen circa 1784 en 1850, binnen een nog in hoofdlijnen bestaande oudere formele structuur van lanen, tracés, paden, waterlopen en vijverpartijen;
- de visuele samenhang tussen de complexonderdelen;
- de ornamentele waarde van de complexonderdelen.
