HISTORISCHE BUITENPLAATS KASTEEL ROSENDAEL
Omschrijving complex
De historische buitenplaats ROSENDAEL bestaat uit een HOOFDGEBOUW (1), de HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), TUINKOEPEL (3), SCHELPENGALERIJ (4), BEDRIEGERTJES MET SCHELPENWAND (5), CASCADE MET STROOMGODEN (6), SCHELPENGROT MET WATERVAL (7), WILDKELDER (8), WATERHUISHOUDKUNDIGE WERKEN (9), WAGENSCHUUR (10), HOVENIERSWONING (11), PORTIERSWONING (12), BOERDERIJ (13), STAL BIJ BOERDERIJ (14), HOOFDINRIJHEK (15), TOEGANGSHEK (16), TOEGANGSHEK(17), TUINVAZEN (18), ZONNEWIJZER (19), MUZIEKKAPEL (20), BEGRAAFPLAATS (21). De omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de complexonderdelen staan op de bijbehorende kaart aangegeven.
Kasteel Rosendael kent een bijzondere ligging in een dal met grote waterpartijen. Deze ligging in het dal en de aanwezigheid van water vormen de hoofdelementen die vanaf de stichting van het kasteel in het begin van de 14de eeuw tot op heden de structuur en het karakter van het landgoed bepalen. Het kasteel dat begin 1300 gebouwd werd door graaf Reinald I van Gelre in het dal van stuwwallen uit de voorlaatste ijstijd moest ter verdediging omgeven worden door water. Dit gebeurde door het aanboren van sprengen hoog in het dal en het kunstmatig opstuwen van de waterloop. Met dit kunstmatig opstuwen van het water konden tevens de watermolen en waterraden die hier in 1396 aanwezig waren, worden aangedreven. De middeleeuwse burcht bestond uit een voorburcht, hoofdburcht en donjon als kern van het complex. Het geheel was omgeven door een weermuur met hoektorens en een gracht met ophaalbruggen. In de 16de eeuw werden op het landgoed zes papiermolens en een korenmolen gebouwd, aangedreven door het water uit de stuwvijvers. Tot 1615 werd het kasteel bewoond door graven en hertogen van Gelre; hierna verloor het zijn verdedigbare functie en deed het tot 1830 dienst als zomerverblijf en vervolgens als permanente verblijfplaats voor verschillende adellijke families. Met uitzondering van de verkoop van het huis in 1579 is het huis vier eeuwen lang door vererving van familie naar familie overgegaan, totdat het in 1978 eigendom werd van de Stichting Het Geldersch Landschap en in 1982 van de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen. De families Van Dordt, Van Arnhem, Torck en Van Pallandt die het huis bewoond hebben gaven ieder vanuit een persoonlijke voorkeur, wegens aanpassingen aan de gangbare mode en vanuit de maatschappelijke, ambtelijke en financiële positie opnieuw vorm aan huis en park. Het kasteel onderging in 1615 voor het eerst ingrijpende veranderingen nadat Dirck van Dorth jr. (1574-1629) Rosendael in 1570 van Willem van Scherpenseel had gekocht. Met behulp van stenen uit het middeleeuwse muurwerk werd aan de donjon een tweebeukig huis gebouwd, afgesloten door trapgevels. De donjon bleef behouden als uitdrukking van de ouderdom van het landgoed. Aan de oostzijde van het huis werd een hoog ingangspaviljoen geplaatst, gelegen aan de binnenplaats die aan de overige zijden geflankeerd werd door een galerij, keukengebouw en volières. In 1667 werd Jan van Arnhem (1632-1721), die als vertrouwensman van de Koning-Stadhouder tot de hofkring gerekend kon worden, heer van Rosendael. Van Arnhem was een bewonderaar en kenner van de tuinkunst en onder hem kreeg het landgoed binnen de bestaande hoofdstructuur die werd bepaald door de hoogteverschillen van het terrein en de stroomrichting van het water, een nieuwe tuinaanleg. Deze hoofdstructuur leende zich nauwelijks voor een geometrische rangschikking van lanen, parterres en vijvers langs een centrale middenas, wat toen in de mode was. Allereerst ontbrak een lange oprijlaan op de middenas van het kasteel. De zuid-noord lopende toegangslaan draaide pas op korte afstand van het huis naar de ingang toe, in oost-west richting. Ten tweede belemmerden de vijvers, die in een gebogen lijn achter het huis lagen, een continuïteit van een centrale as door het terrein. Van Arnhem deelde de tuin onder in verschillende tuinen, gescheiden en omsloten door lanen, zodat het verkrijgen van vergezichten duidelijk geen doel vormde. De onderdelen apart kenden wel een geometrische indeling in vakken. Dankzij de natuurlijke aanwezigheid van water kon in de vorm van bassins, fonteinen en cascaden aan de eisen van een moderne Franse tuin beantwoord worden, eveneens door diverse tuinsieraden als grotten en priëlen en de aanleg van een Sterrenbos en doolhof. De vriendschappelijke relatie met het koninklijk echtpaar en hun veelvuldige bezoeken aan Rosendael leverden enkele bouwprojecten op, zoals de nu niet meer aanwezige Belvedère voor Willem III, een hofkabinetje ten behoeve van Mary Stuart en een nieuwe stal op het voorplein voor de koninklijke paarden. In 1721 erfde de neef van Van Arnhem, Lubbert Adolph Torck (1687-1698), Rosendael. Onder hem onderging het huis ingrijpende veranderingen om het naar de nieuwe smaak van de tijd, het classicisme, vorm te geven. Het tweebeukige huis met de trapgevels werd tot een ogenschijnlijk kubusvormige bouwmassa met lijstgevel verbouwd. Het hoge ingangsportaal werd afgebroken en maakte plaats voor een klassiek tempelfronton en een statige trap voor het huis. Tevens werden de bestaande dienstgebouwen ten noorden en oosten van het voorplein vervangen door nieuwe stallen, een koetshuis en oranjerie aan de noordzijde van het plein, haaks op de zijvleugel van het huis. Deze situering van bijgebouwen slechts aan één zijde van het hoofdgebouw zorgt voor het ongebruikelijke L-vormig complex zoals dat nu nog aanwezig is. De gevels van het huis en de bijgebouwen werden, volgens de nieuwste mode, voorzien van een pleisterlaag. In de donjon werden de twee verdiepingen tot één ruimte met hoog koepelgewelf samengebracht ten behoeve van een huisbibliotheek. De toren die hiermee iets verlaagd werd, kreeg als bekroning de lichtkoepel van de inmiddels afgebroken Belvedère van Willem III. Deze lantaarn werd echter rond 1800 door brand verwoest zodat de toren tot de restauratie in 1980 een vlakke bovenkant bezat. Na de eerste aanzetten tot het aanbrengen van landschapschappelijke elementen en het wegwerken van de geometrische vormen in 1781 onder Assueer Jan Torck (1733-1793) en dertig jaar later door Reinard J.C. Torck (1775-1830), werd de gehele tuin in de jaren 1836-1838 onder A.L. Adolph Torck (1806-1842) in de stijl van een Engels landschapspark vormgegeven. Het nieuwe tuinconcept van J.D. Zocher jr. zorgde voor de opdeling van de vijf hoekige vijvers in drie langgerekte waterpartijen met golvende contouren, glooiende grasvelden, slingerpaadjes, boomclusters, solitairs en een gevarieerd kleurenpalet. De 18de-eeuwse tuinornamenten bleven behouden en werden in de nieuwe aanleg ingepast. Overige wijzigingen die onder Adolph Torck plaats vonden en nu nog aanwezig zijn, betreffen de bouw van de oranjerie door J.D. Zocher (1836-1837; thans reconstructie) het logement boven op de heuvel (1837, gesloopt in 2007) en nieuwbouw van stal en koetshuis aan de noordkant van de zijvleugel van het huis (1841-1842). De ornajerie en het logement werden belangrijke blikvangers in het park. Van 1843 tot 1977 is Rosendael in bezit geweest van de familie Van Pallandt. In 1854 werd onder baron R.J.C. van Pallandt door architect L.H. Eberson de veranda aan de zijvleugel aangebouwd en het interieur van het huis en de zijvleugel gemoderniseerd, waarbij 18de-eeuwse onderdelen als stucplafonds en betimmeringen vervangen werden door historiserende nieuwe elementen. Tevens werden in het park door tuinarchitect Dirk Wattez veranderingen aangebracht, zoals de aanleg van een inmiddels verdwenen Engelse tuin tussen de schelpengrot en de bedriegertjes. Onder Wattez werd de aanleg op de Smidsberg, de Koningsberg en langs de Rozendaalselaan gereorganiseerd. In 1891 werd de pleisterlaag op het huis en de aanbouw volgens de toen opkomende mode verwijderd. Een nieuw onderdeel in de tuin vormde de aanleg in 1904 door tuinarchitect L.A.Springer van een geometrische rozentuin tussen de oprijlaan, het kasteel en de oranjerie, wat voorheen slechts een weide was. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden door bombardementen en beschietingen de zijvleugel, de zuidkant van het huis, de oranjerie, de schelpengalerij en het rosarium zwaar beschadigd. De oranjerie was zo zwaar beschadigd dat die moest worden afgebroken. Na de overdracht van Rosendael in 1978 aan de Stichting Het Geldersch Landschap/Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen werden kasteel en park hersteld, waarbij oranjerie werd herbouwd in 1990. Daarom komt de oranjerie voor bescherming nog niet in aanmerking. Hetzelfde geldt voor de gereconstrueerde kettingbrug.
Waardering Het COMPLEX HISTORISCHE BUITENPLAATS KASTEEL ROSENDAEL is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang wegens
- de zeer hoge kwaliteit van de aanleg, van de overige complexonderdelen en van de samenhang tussen aanleg en complexonderdelen;
- de grote invloed die dit complex op de aanleg van tuinen van Nederlandse buitenplaatsen in de 17de, 18de en 19de eeuw heeft gehad;
- de gaafheid;
- de ouderdom.
