Omschrijving van complex
In structuur en deels in detail gaaf bewaard gebleven HISTORISCHE BUITENPLAATS HET ZELLE bestaande uit LANDHUIS(1), HISTORISCHE PARKAANLEG (2), AANGEBOUWDE SCHUUR (3), RECHTER BOUWHUIS (4), LINKER BOUWHUIS (5), TOEGANGSHEK (6) en WAGENSCHUUR (7). De huisplaats Het Zelle met zijn bijgebouwen ligt net buiten het snijpunt waar zeven wegen - de achtste is nooit aangelegd- bijeen komen binnen een door lanen gevormd vierkant van 500 bij 500 meter. Het huis ligt in het verlengde van de laan die in zuidoostelijke richting loopt. Aan het huis vast is de zo geheten brandschuur gebouwd. Voor het huis liggen twee bouwhuizen. Over de gracht ligt een brug met toegangshek. Ten zuiden van de gebouwen ligt een oude wagenschuur. Ten zuidwesten van het door lanen gevormde vierkant ligt een met dijken doorsneden waterrijk gebied: het doolhofbos.
Het landschap waarin de historische buitenplaats Het Zelle ligt, bestond oorspronkelijk uit woeste, voornamelijk moerasachtige gronden waar doorheen beken of riviertjes hun weg vonden, hier en daar afgewisseld door zandgronden. Als product van gemeenschappelijke ontginningen in de vroege Middeleeuwen ontstonden essen of enken, complexen van strookvormige akkers die waren omgeven door een wal of omheining ter wering van het vee. Het Zelle is gelegen bij de Varsselse Enk. De bevolking woonde in kleine buurtschappen bijeen en hield zich individueel bezig met de ontginning van de bossen waar zij hun blokvormige akkers, kampen genaamd, inrichtte. De kampen, omgeven door houtwallen, liggen door de eeuwenlange bemesting wat hoger dan de omringende bosgronden. Een aantal mooie kampen ligt bij Het Zelle. De eerste vermelding van Het Zelle dateert van 1326. In dat jaar krijgt Pelgrim van Selle het in leen van de hertog van Gelre. In 1473 wordt het goed gesplitst in Grote en Cleyne Selle. Pas in 1671 wist Engelbert Tieleman Grothe beide delen weer samen te voegen. In 1815 overleed de laatste Grothe van 't Zelle. In 1838 verkochten de erfgenamen het hele bezit aan de familie Van Dorth tot Medler die het met een onderbreking door vererving tussen 1869 en 1942, nog steeds in bezit heeft. Het huidige huis is in 1792 gebouwd, ter plaatse van een bestaand huis. De bijgebouwen zijn wat eerder, getuige een aantal gevelstenen: de brandschuur dateert uit 1790 en het rechter bouwhuis uit 1787. De bouwheer was Jacob Engelbert Tilman Grothe. Zijn initialen zijn vermeld op een gevelsteen boven de deur van het rechter bouwhuis. Hij was tussen 1775 en 1811 de eigenaar van Het Zelle. Door hem is ook het bestaande huis vernieuwd. In een omschrijving uit 1835 toen het huis te huur werd aangeboden, wordt het beschreven als 'een zeer aangenaam en voor de jacht bijzonder geschikt buitengoed 't Zelle genaamd, bestaande in een voor zomer en winterverblijf geschikte herenhuizinge met stalling, koetshuis en verdere gebouwen, tuinen, lanen, wandelingen en weilanden, gelegen in de provincie Gelderland'. Van der Aa schrijft in 1851: 'Dit buit., bestaande uit heerenhuis, koetshuis, stalling, bouwhuis en schuur, tuinen, bouw- en weiland, benevens uitgestrekte bosschen van opgaand en eikenakkermaalshout; beslaat eene oppervlakte van 194 bund. 54 v. r. 62 v. ell. en wordt in eigendom bezeten en bewoond door den Heer C.A.A.J.G. Baron van Dorth'. Tussen de twee beschrijvingen, die maar weinig van elkaar verschillen ligt wel een bouwfase. Na aankoop in 1838 door Van Dorth heeft hij in 1840 het huis laten vergroten door het aan de voorzijde met een verdieping te verhogen en daar een schermgevel tegen aan te plaatsen. De achterzijde heeft nog de oorspronkelijke hoogte van één bouwlaag en de kapverdieping. Sindsdien is het huis noch in uiterlijk noch in structuur veel veranderd. Het is mogelijk dat de stervormige aanleg, de Steerne genaamd, van het begin van de 18de eeuw dagtekent. De oudst bekende afbeelding van Het Zelle en zijn omgeving is de Hottingerkaart die in 1783 (overigens niet helemaal juist) werd getekend. Het vrijwel vierkante terrein is stervormig verdeeld met acht (in plaats van zeven) rechte lanen. Buiten het vierkant met de stervormige straalsgewijze laanverdeling is bos aangeplant. Op een schematisch getekende verpondingskaart uit 1811 zijn de zeven lanen weergegeven. Het huis met bijgebouwen ligt in een rechthoekige omgrachting. Het kadastrale minuutplan van 1825 geeft de situatie voor het eerst in detail weer. Binnen het vierkant bevindt zich het stramien van zeven elkaar kruisende lanen, waarvan de diagonalen niet precies in de hoeken uitkomen. Tussen de rechte laan die in zuidoostelijke richting loopt en de zuidelijk daarvan gelegen diagonaal ligt het door water omgeven complex van Het Zelle met zijn bijgebouwen. De omgrachting rond het huis is niet meer rechthoekig maar volgt nu de rechte laan en de diagonaal. Het hoofdgebouw en de bijgebouwen zijn onderling met gebogen paden verbonden. Een 'bergje' in de punt van dit terrein bij het knooppunt van wegen wordt aangeduid als 'bosch van vermaak'. Het terrein direct om het huis heeft de toevoeging 'huis en erf, plaisiertuin', het overige terrein binnen de omgrachting 'tuin'. Recht voor het huis ligt een brug over de gracht. In het noordoostelijke segment bevindt zich het agrarische complex Klein Zelle, in het zuidwestelijke segment Groot Zelle. Op de topografische kaart van 1918 blijkt er een aanleg met gebogen lanen en een gedeeltelijke beplanting te zijn binnen de omgrachting. Op de latere kaarten is die verdwenen. In het begin van de 20ste eeuw is ten zuiden van het vierkant en aan de zuidoostzijde van de weg van Hengelo naar Ruurlo een doolhofbos aangelegd. In een waterrijk gedeelte ligt een rechthoekig dijkenstelsel met beplanting. Het terrein is met twee houten bruggen toegankelijk. Aan het eind van een van de dijken bevindt zich een gebogen zodenbank.
Omgrenzing
De omgrenzing van het complex alsmede de situering van de complexonderdelen staan op de bij de bescherming behorende kaart aangegeven.
Waardering van complex
De HISTORISCHE BUITENPLAATS HET ZELLE is van algemeen cultuur-, architectuur-, tuin- en kunsthistorisch belang
- wegens de ouderdom
- wegens de 18de- en 19de-eeuwse ontwikkelingsgeschiedenis
- wegens de architectuur van de gebouwen
- wegens de indeling van het hoofdgebouw
- wegens de functioneel-ruimtelijke samenhang van de hoofd- en bijgebouwen met de omgeving
- wegens de aanwezigheid van een opmerkelijke, straalsgewijze lanenstructuur die dagtekent uit tenminste de 18de eeuw of eerder.
- wegens de aanwezigheid van een vroeg 20ste-eeuwse doolhofbos
