Complex omschrijving
Inleidende geschiedenis De buitenplaats Zwanenburg ligt in een overwegend agrarisch landschap aan een bocht van de rivier de Aa tussen Dinther en Veghel. De ruimtelijke structuur van het landschap wordt in sterke mate bepaald door lanen, waarbij de richtingen evenwijdig aan en loodrecht op de Aa bepalend zijn. Aan de zuidzijde wordt het landschap gemarkeerd door een abrupte overgang naar het open landschap van het beekdal.
In de Middeleeuwen stond ter plaatse van het huidige huis een kasteel, leen van het kasteel Heeswijk. Een van de oudste vermeldingen van het goed dateert uit 1378, toen het in leen werd uitgegeven. Het wordt in dat jaar vermeld als het 't Goet de Beughde'. Er waren enige rechten aan verbonden. Bij een belening in 1455 werden die nader omschreven als 'die Hoeff ten Bough' gelegen binnen die parochie van Dinther in hoogen en leeghen in natten en droogen aant Bueghe in allen huer toebehooren ende vreyheeden ende thijnssen, wiltbaen opten selven goede ende vischerije in der Aa van Hillenhove tot der sluijsen toe (...) ende alden hooren en houden twee paer swaenen op der Aa'. In een acte van 1639 komt het kasteel voor als 'ter plaetsen genaempt de Buechde op de Reviere der Aa aldaer gelegen'. In de aanhef van de acte wordt het huis voor het eerst 'Swanenburgh' genoemd. Het in oorsprong middeleeuwse huis is in de 17de eeuw twee maal uitgebreid. Uit de eerste helft van de 17de eeuw dateert het bouwdeel aan de westkant met de keuken, uit de tweede helft het noordelijke bouwblok met de tongewelfde kelder en het gedeelte daarboven. Het had een weerbaar karakter. Het huis was door een gracht omgeven en toegankelijk via een ophaalbrug. In 1666 werd het bezit verkocht en werd toen omschreven als: 'eene hoge, schoone, fraeye, nieuwe, playsante, adelycke huysinge, omwatert sijnde, met optreckende brugge, plaetse, schuer, stallinge, bovenhoff, neerhuysinghe, dreve, cingels, hoff, boomgaert, leenruerich aen de Leensael van Heeswijck, gelegen tot Dinther aen 't Buege'. In 1733 was het huis vervallen ('sijn vervalle huys of casteel, Swanenberg genaamt'). Het verval is zichtbaar op een afbeelding uit het midden van de 18de eeuw van A. de Haen. Het gebouw ziet er als volgt uit. Het hoge deel onder een steil zadeldak tegen een trapgevel aan zuidoostzijde, is het oudste. Het zal uit de 16de eeuw dagtekenen. De beëindiging van de trapgevel is door een beplanking vervangen. Tegen de achtergevel (noordwestzijde) van dit bouwdeel is een schoorsteen zichtbaar, die op de aanwezigheid van een schouw wijst. Hieraan vast gebouwd is een lager gedeelte met trapgevel en schoorsteen: het in het begin van de 17de eeuw tot stand gekomen gedeelte waarin zich de keuken met schouw bevindt. Tegen de zuidwestgevel, op de scheiding van het 15de/16de-eeuwse gedeelte en de keuken, is een laag bakhuis aangebouwd. Een derde bouwblok kwam in de tweede helft van de 17de eeuw, naast de keuken tot stand. Op de prent van De Haen blijkt dit deel onder een zadeldak tussen puntgevels te liggen. Ook hier is het bovenste deel van een beplanking voorzien. In dit gedeelte van het huis bevindt zich de kelder met opkamer. Tenslotte staat op de gravure tegen de noordoostgevel een aanbouw van een bouwlaag onder zadeldak getekend, mogelijk de schop. Wanneer het kasteel in 1789 wordt verkocht luidt de omschrijving: 'een kasteel met twee groote schuuren, schop, bakoven, waterput, ap- en dependentien van dien, aangelegen hof, groot ontrend een loopense, staande en geleegen binnen de Heerlijkheid Dinther aan 't Hoog beugt by de Rivier de Aa, van ouds genaamd Zwanenburg, met het regt van een brouwery te mogen stellen, zooals voorheen aldaar gestaan heeft...'. Hieruit blijkt het sterk agrarische karakter van het geheel. Dat is niet veranderd bij de volgende verkoop. Toen het huis in 1835 werd verkocht, luidde de omschrijving: 'het landgoed Zwanenburg, bestaande in kasteel met onderscheiden vertrekken, bovenkamers, kelder, roskorenmolen, neerhuizinge met bakkerij, stallen en pomp, schuur, schop, groote binnenplaats, erf, tuin, bouw-, wei- en hooilanden, wallen, dammen en dreven, met extra goeden houtwas, te zamen groot 11 bunders 47 roeden 72 ellen, staande en gelegen te Dinther aan het Beugt aan de rivier de Aa.' Omstreeks die tijd is het 19de-eeuwse bouwdeel tot stand is gekomen. Op de kadastrale minuut die van 1829 dateert is het complex weergegeven. Het kasteel zelf heeft een vrijwel vierkante plattegrond. Ten westen en zuiden daarvan zijn langgerekte gebouwen afgebeeld, de neerhuizinge, schuur en rosmolen. De toegang tot het kasteel zat in de noordwestgevel, aan de kant van de binnenplaats die door de drie gebouwen werd gevormd. Tussen 1860 en 1870 werd een nieuwe boerderij tegen de noordwestzijde van het huis gebouwd, waardoor de hoofdingang verplaatst moest worden naar de zuidoostkant. In de jaren vijftig van de 20ste eeuw is het huis aan de buitenzijde, maar vooral aan de binnenzijde verbouwd. De trap- en topgevels zijn in steen hersteld. De toegang werd nogmaals verplaatst, nu naar de noordoostkant, waar zij nog steeds is. De deur aan de zuidoostkant werd in een raam veranderd. Vensters en plafonds zijn gewijzigd en schouwen zijn vervangen.
Van oudsher is de historische buitenplaats Zwanenburg sterk agrarisch van karakter. Niet alleen de aanwezigheid van agrarische bebouwing bij (en later aan) het kasteel wijzen daar op, maar ook de omringende gronden die vanaf de 17de eeuw in verschillende verkoopnotities beschreven staan als 'dreve, cingels, hoff, boomgaert' (1666), 'hooven, teul, hooy en weylanden, mitsgaders de dijken, houtwasschen' (1719), en 'hofsteede genaamt Swanenburgh' (1740). Als een van de oudste landschappelijke elementen kan de laan beschouwd worden die min of meer parallel loopt tussen Beugt en de rivier de Aa naar de Kilsdonkse molen nu genaamd Zwanenburgseweg, vroeger Molendijk geheten . Aangezien zowel huis als molen al in de 14de eeuw bestond, kan men ervan uitgaan dat deze laan haar oorsprong in die tijd kent. Vanaf die laan takte de toegang naar Zwanenburg af. Tot omstreeks 1850 bestond er daarnaast een laan die vanaf het huis in westelijke richting liep. Aan het eind van de 19de eeuw is deze weg niet meer aanwezig. Ook in de 19de eeuw kwam er een directere verbinding tussen Beugt en Zwanenburg. Omstreeks 1840 werd de rechte oprijlaan tussen de toen recent verharde provinciale weg en het complex aangelegd. Op de TMK van omstreeks 1850 is deze voor het eerst weergegeven. Aan het eind van de 19de eeuw kwam een klein landschapspark met een rondwandeling tot stand aan de oostkant van het huis. Deze situatie is in feite nauwelijks veranderd. Het oostelijke deel van de gracht rond het huis is in 1937, bij het afsnijden van de bocht van de Aa, droog komen te staan. Het tracé is nog in het terrein waarneembaar.
Omschrijving van het complex historische buitenplaats Zwanenburg In structuur en deels in detail goed bewaard gebleven buitenplaats, bestaande uit HOOFDGEBOUW (KASTEEL ZWANENBURG) MET AANGEBOUWDE BOERDERIJ (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), HARDSTENEN HEKPIJLERS (3), GEMETSELDE HEKPIJLERS (4). De buitenplaats Zwanenburg ligt halverwege de weg van Dinther naar Veghel. Vanaf de openbare weg leidt een rechte laan door het agrarische gebied naar het huis en kruist daarbij de oost-west lopende Zwanenburgseweg. Ten zuiden van het huis ligt een oude arm van de rivier de Aa, die in open verbinding staat met de in 1937 gekanaliseerde Aa. Het huis is sedert de Middeleeuwen door een (thans gedeeltelijk gedempte) gracht omgeven. Het in oorsprong middeleeuwse HUIS bestaat uit vier bouwdelen en een aangebouwde BOERDERIJ. Ten noordwesten van het huis ligt de met hagen omringde boomgaard, ten oosten is sprake van een bescheiden landschappelijke AANLEG met een rondwandeling en uitzichten op het huis en het omringende agrarische gebied. Tussen de met een gracht omringde buitenplaats en het gehucht Beugt loopt de in oorsprong middeleeuwse laan, de Zwanenburgseweg, richting molen. Aan het oostelijke einde van de Zwanenburgseweg en het begin van de 19de-eeuwse oprijlaan staan hardstenen HEKPIJLERS. Op de brug van de huisplaats gemetselde HEKPIJLERS.
De omgrenzing van het complex De omgrenzing begint in het noorden met de rechte oprijlaan vanaf de hekpalen aan de N606 richting het huis. Dan omvat zij de Zwanenburgseweg in oostelijke richting tot en met de hekpalen en in westelijke richting tot aan de Kilsdonkse molen. Vanaf het toegangshek tot de buitenplaats loopt de omgrenzing in oostelijke richting langs het landschapspark, buigt daarna af naar de arm van de rivier de Aa, volgt de bocht met als grens de binnenzijde van de oude Aa. Dan volgt zij in noordelijke richting het tracé van de oude omgrachting om weer uit te komen op de Zwanenburgseweg.
Waardering van het complex De historische buitenplaats Zwanenburg is van algemeen cultuur-, architectuur en historisch belang:
- wegens de ouderdom
- wegens de ontwikkelingsgeschiedenis op sociaal, cultuurhistorisch en landschappelijk gebied
- wegens de ensemblewaarde en de visuele samenhang tussen de onderdelen
- wegens de combinatie van agrarische en tuinhistorische functies
