Omschrijving van het complex
Complex HISTORISCHE BUITENPLAATS KASTEEL DE HAAR bestaande uit HOOFDGEBOUW KASTEEL DE HAAR (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), TOEGANGSPOORT MET TOEGANGSBRUG (3), DIENSTGEBOUW MET STALPLEIN MET WATERPUT (4), CHATELET MET KLEINE VOORBURCHT OF COUR MET PUT EN DUBBELE BRUG NAAR HET KASTEEL (5), DUIVENTOREN MET BRUG (6), FRANSE BRUG (7), GROTE VOORBURCHT (GROTE COUR/COUR D'HONNEUR) (8), KERK OF KAPEL OP KERKEILAND MET TWEE BRUGGEN (9), TUINSIERADEN IN DE ROZENTUIN (10), TUINSIERADEN IN DE PALMENTUIN (11), TUINSIERADEN IN DE ROMEINSE TUIN (12), BASTIONS TUSSEN ROMEINSE TUIN EN ZUYLENLAAN (13), SIERSMEEDIJZEREN BRUG (14), TUINSIERADEN AAN DE WESTZIJDE VAN DE ZUYLENLAAN, IN PARKDEEL IN LANDSCHAPSSTIJL (15), RUSTIEKE BRUG TUSSEN KASTEELGRACHT EN VIJVER IN LANDSCHAPSSTIJL (16), ENTREEHEK TER AFSLUITING VAN DE ZUYLENLAAN (17), PORTIERSWONING AAN DE ZUYLENLAAN (18), TUINSIERADEN IN FRANSE TUIN (19), MOESTUINMUUR MET TOEGANGSPOORT MET SPIJLENHEK (20), RUSTIEKE BRUG TUSSEN FRANSE TUIN EN GROTE HERTENKAMP (21), TENNISHUISJE (22), BRUG LIMBURG (23), GROTE HERTENKAMP MET HERTENVERBLIJF (24), PLATTE BRUG (25), RUSTIEKE BRUG IN BETON IN HET ZUIDERPARK (26), RODE BAKSTENEN BRUG OP BOCHTDIJK (27), RUSTIEKE BRUG IN BETON MET HEK OVER DE BOCHTDIJK (28), BOSWACHTERSWONING (29), TWEE DIENSTWONINGEN (30), BRUG (31), BANK (32), FONTEIN (33), HEK (34).
Het vijfhoekige middeleeuwse huis werd in de loop van de veertiende eeuw gesticht op een hoger gelegen stroomrug langs een dode arm van de Rijn. De Haar wordt voor het eerst in 1391 vermeld. Het kasteel werd onder leiding van dr P.J.H.Cuypers gedurende de jaren 1892-1912 geheel gerestaureerd, waarbij hij het middeleeuwse kasteel, dat nog in hoofdlijnen bewaard was gebleven, als uitgangspunt nam. Dit kasteel, dat in het begin van de vijftiende eeuw zijn typische vijfhoekige vorm kreeg, was gezien zijn grootte en opzet al een bijzonderheid ten tijde van de bouw. De restauratie omvatte niet alleen de herbouw van het kasteel maar ook de realisering van een uniek interieur, de creatie van een uitgestrekt landschappelijk park met in de kern verschillende geometrische tuinen en de aanleg van een dorp aan de rand van het park, dit alles op het ruim 450 ha. grootte landgoed. Tevens werd de dorpskerk door Cuypers gerestaureerd en deels herbouwd.
De inrichting van het kasteel, met zijn vaste decoratieve elementen als beeldhouwwerk, houtsnijwerk, lambriseringen, behangsels, marmeren en natuurstenen vloeren, tegelplateaus, glas-in-loodramen, smeedijzer, brons- en koperwerk behoort tot de hoogtepunten van de Europese interieurkunst van rond 1900 en is sinds zijn ontstaan onveranderd gebleven. In tegenstelling tot wat bij zovele andere historische huizen in Nederland het geval is, is deze aankleding van binnenruimten grotendeels gaaf bewaard. Als zodanig vertoont het complex een unieke en onverbrekelijke samenhang tussen kasteel, interieur, bijgebouwen en omgeving, in casu tuinen, park en historisch landgoed. Ook de van oorsprong reeds aanwezige kapel of kerk en het dorp werden in deze visie betrokken, zodat men van een 'Gesamtkunstwerk' kan spreken.
In samenwerking met elkaar creëerden de bouwmeester Dr P.J.H. Cuypers en de opdrachtgever baron Etienne van Zuylen van Nyevelt op basis van de middeleeuwse ruïne een monument van negentiende-eeuwse bouwkunst met verschillende betekenislagen. Tot in de kleinste details komt hierin de nauwe verwevenheid van thema's als de ridderlijke middeleeuwen en de verdediging van het geloof, de verering van de Vrouw en de familiegeschiedenis van de van Zuylens tot uiting. Bijzonder voor Nederland is het omvangrijke park, dat rond 1900 onder leiding van de tuinarchitect Henri Copijn en mede naar ideeën van vader en zoon Cuypers werd aangelegd en in zijn eclectische verschijningsvorm met zowel geometrische patronen als uitgestrekte delen in landschapsstijl geheel aansluit bij de ideeënwereld van de bouwheer en zijn bouwmeester.
De Haar beschikt over een grote variatie aan militaire, defensieve details, opgenomen in het park. Cuypers verwoordde deze toepassing van fortificatie-elementen als 'een raffinement aan voorzorgmaatregelen in de interne rangschikking, een systematische irregulariteit omdat in de tijd van de bouw iedere kasteelheer het beter wilde doen dan zijn buurman'. Hij legde tevens een direct verband met zijn eigen tijd: 'Die oerzorg ter verdediging is nu in onze moderne tijd verplaatst en gericht op de behoeften van de moderne samenleving. In geval van kasteel De Haar in het bijzonder, betekende dit, dat de wens om de herinnering te eren van de glorieuze voorouders van zijn tegenwoordige kasteelheer een centrale rol speelt.' Na de voltooiing van het hoofdgebouw werden de bijgebouwen in verschillende fasen gerealiseerd: de volgende fase betrof de voorburcht of Châtelet, grotendeels onder leiding van ir. Jos.Cuypers [eerste fase 1910; volgende fase enkele jaren later; het Châtelet werd nooit geheel voltooid, zoals blijkt uit de tanding in de meest westelijke muur], en het Stalplein [verschillende fasen: stallen, koetshuis, wasplaatsen en garages]. De serres met wintertuin [in 1996 afgebroken] en de kerk. Ook de tuinen werden in verschillende fasen aangelegd: de Kruisvijver of Grand Canal is na 1920 vergroot, terwijl de Romeinse Tuin, de Rozentuin, het Noorderpark en het Zuiderpark in het begin van de twintigste eeuw gereed kwamen. De rozentuin onderging een belangrijke wijziging na de vroegtijdige dood van de oudste zoon van baron Etienne in 1912 en heeft sindsdien het karakter van een herinneringstuin gekregen.
Tijdens de restauratie en herbouw vergrootte van Zuylen het landgoed van De Haar door de aankoop van oorspronkelijk tot het kasteel behorende gronden tot een oppervlakte van ca. 450 ha. en werd er een nieuw dorp gepland omdat de oude huizen van Haarzuilens plaats moesten maken voor de groots opgezette parkaanleg van het Noorderpark. De oorspronkelijk, zeer grootscheepse plannen, waarbij het kasteel een centrale plaats in het landgoed zou krijgen werden slechts gedeeltelijk voltooid. Oorspronkelijk was het park ongeveer twee maal zo groot als het huidige park uitgedacht. Het parkgedeelte aan de westzijde van het complex is nooit uitgevoerd.
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven.
Waardering van het complex
De HISTORISCHE BUITENPLAATS DE HAAR is cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang:
- als voorbeeld van een voor Nederland uniek complex van Kasteel of hoofdgebouw, Châtelet, bij- en dienstgebouwen, historische tuinen, tuinsieraden en parkaanleg, dat naar omvang, gevarieerde samenstelling en verscheidenheid van de onderdelen, tot stand is gekomen tijdens één restauratie- en herbouwperiode. Dit complex kan alleen vergeleken worden met enkele internationale voorbeelden.
- vanwege de bij de buitenplaats behorende geometrische tuinaanleg, die een representatief voorbeeld is van het werk van de tuin- en landschapsarchitect Hendrik [Henri] Copijn, tot stand gekomen in nauwe samenwerking met Dr. P.J.H. Cuypers en Ir. Jos. Cuypers.
- vanwege de bij de buitenplaats behorende parkaanleg in landschapsstijl, die een representatief voorbeeld is van het werk van de tuin- en landschapsarchitect Hendrik [Henri] Copijn.
