Omschrijving van het complex historische buitenplaats Den Eikenhorst.
In structuur en grotendeels in detail gaaf bewaard gebleven buitenplaats bestaande uit een HOOFDGEBOUW (1), HISTORISCHE PARK- EN TUINAANLEG (2), KOETSHUIS/ORANJERIE (3), KINDERSPEELHUISJE (4), MOESTUIN met MUUR en KOUDE BAKKEN (5), HEKPIJLERS (6) en PORTIERSWONING (7).
De historische buitenplaats DEN EIKENHORST bestaat uit een park in late landschapsstijl over een rechtlijnige ontginningsstructuur uit het begin van de 19de eeuw. Het park is in de eerste helft van de 20ste eeuw uitgebreid. In het park bevindt zich een in oorsprong vroeg 19de-eeuws landhuis dat aan het einde van die eeuw en omstreeks 1900 is vergroot. Voorts een gebouw uit het begin van de 19de eeuw dat diende als oranjerie en koetshuis, een kinderspeelhuisje en een deels ommuurde moestuin met koude bakken. Aan het begin van een van de rechte lanen staat een 19de-eeuws toegangshek, aan de andere een portierswoning uit 1909.
De buitenplaats Den Eikenhorst ligt ten westen van de rijksweg A2, Den Bosch-Eindhoven en ten noorden van de weg Sint Michielsgestel-Esch: de Gestels(ch)eweg. In en rond Vught verrezen langs de weg naar Tilburg en de weg naar Boxtel in de 19de en begin 20ste eeuw een groot aantal buitens en villa's voor Bossche families van aanzien, zoals Zionsburg, Leeuwenstein, Reeburg, Bergen, Voorburg, Blijendijk, Beukenhorst, de villa's Amélie en Elsa, Craijenstein, en Wargashuize. Den Eikenhorst maakte deel uit van deze reeks. In opdracht van de gebroeders Josephus en Antonius de Wijs, eigenaren van een deel van de Haldersche Heide, werd in 1806 een begin gemaakt met het ontginnen en in cultuur brengen van een aantal terreinen in Esch en Boxtel tussen de beekdalen van de Essche Stroom en de Dommel. De gebroeders De Wijs hadden aan de Vughterstraat in Den Bosch een distilleerderij. Met het afval van de branderij werden de gronden, waaronder die van Den Eikenhorst, bemest. Het huis zou in 1827 door hen zijn gebouwd. Op de wijzerplaat van het uurwerk aan de voorgevel staat dit jaartal. De ongedateerd kadastrale minuut (1828?) laat ter plaatse een langgerekt bouwwerk zien, met aan de westkant een bouwwerk op L-vormige plattegrond (schuur met oranjerie) en een kleine opstal ten noorden van het huis. In 1854 erfde Anna Maria Cornelia de Wijs (1813-1891) het bezit van haar ooms. Zij was in 1835 gehuwd met mr Carolus Jacobus Antonius van Rijckevorsel (1809-1883). Hiermee kwam het goed waar Den Eikenhorst deel van uitmaakte in het bezit van de familie Van Rijckevorsel. Tijdens Carolus van Rijckevorsel is het huis vergroot (1859) en is een landschapspark aangelegd over de bestaande rechtlijnige ontginningsstructuur. Het huis werd met een verdieping verhoogd en van een pleisterlaag met stucversieringen voorzien, volgens de mode van die tijd in eclectische vormen. Een volgende bouwfase betreft de aanbouw van een veranda aan de zuidkant van het huis. Dat is omstreeks 1870 geschied. Het lijkt voor de hand te liggen dat dit samenhing met de aanleg van een park, waarop men vanaf de veranda een fraai zicht had. Omstreeks 1900 volgde een uitbreiding van het huis door J. Dony met een tuinkamer/bibliotheek aan de oostkant van het huis, met vol zicht op de tuin. Dony was geen onbekende in deze contreien. Als stadsarchitect van Den Bosch had hij in en buiten de stad al diverse projecten op zijn naam staan. Bij het in cultuur brengen van hun landgoed na 1806 hadden de gebroeders De Wijs een stelsel van elkaar snijdende rechte lanen, beplant met eik en beuk laten aanleggen. Die structuur is heden ten dage nog waarneembaar onder de gebogen lijnen van het landschapspark. In het aangrenzende deel Sparrenrijk dat ooit een geheel vormde met Den Eikenhorst is de rechtlijnige structuur nog zichtbaar. Wanneer het landschapspark van Den Eikenhorst is aangelegd is niet met zekerheid te zeggen. Afgaande op topografisch kaartmateriaal en samenhangend met een verbouwing aan het huis met een buitenkamer (veranda) zou dat heel goed omstreeks 1870 hebben kunnen plaats vinden. Binnen de vakken ten oosten van het huis die door de rechte lanen werden gevormd kwam een landschappelijke aanleg tot stand, bestaande uit een gebogen vijverpartij, slingerende paden en open en gesloten ruimtes in de vorm van parkweides met clumps (boomgroepen) en solitairen. Vanuit het huis had men een direct uitzicht op het gecreëerde landschap. Ten westen van het huis en de schuur lag de omhaagde en ommuurde moestuin, die er nog steeds is. In de eerste helft van de 20ste eeuw werd het park uitgebreid in noord- en zuidwestelijke richting in dezelfde trant met gebogen waterpartijen, dito paden en vergezichten. Een tuinarchitect van de eerste fase is niet bekend. De uitbreiding van het park kan van 1943 dateren. In dat jaar is een opmeting van het terrein gemaakt door tuinarchitectenbureau Hasselman uit Darthuizen. In 1909 kwam aan het begin van de oprijlaan een portierswoning tot stand in de toentertijd bij buitenplaatsen zeer gewaardeerde chaletstijl.
Omgrenzing van het complex historische buitenplaats Den Eikenhorst.
De historische buitenplaats Den Eikenhorst wordt aan de oostzijde begrensd door de A2, aan de zuidzijde door de Eschseweg, aan de westkant door een lang, lichtgebogen zandpad parallel aan de oprijlaan en aan de noordkant door een oost-west lopende laan. De omgrenzing van het complex alsmede de situering van de complexonderdelen staan op de bij de bescherming behorende kaart aangegeven.
Waardering
Het COMPLEX historische buitenplaats Den Eikenhorst is van algemeen, cultuurhistorisch en tuinhistorisch belang:
- wegens de ouderdom;
- wegens de ontwikkelingsgeschiedenis;
- als onderdeel van een reeks van buitenplaatsen in en rond Vught;
- wegens de samenhang van de verschillende onderdelen;
- wegens de architectuur en structuur van het hoofdgebouw;
- wegens de nog zichtbare vroeg 19de-eeuwse ontginningsstructuur;
- wegens de historische tuin- en parkaanleg in late landschapsstijl.
