Omschrijving van het complex
In structuur en deels in detail gaaf bewaarde HISTORISCHE BUITENPLAATS NIEUW AMELISWEERD met HOOFDGEBOUW (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), KOETSHUIS/TUINMANSWONING (3), ENSEMBLE VAN BERGSCHUURTJE en TUINMUUR (4), BRUG MET PIJLERS EN HEKKEN (5), TUINVAZEN OP PIËDESTAL (6), ZUIL OP PIËDESTAL (7).
De historische buitenplaats Nieuw Amelisweerd ligt ten zuidoosten van Utrecht in een bocht van de Kromme Rijn. Het goed wordt aan de oostzijde begrensd door de buitenplaats Oud Amelisweerd. Met Oud Amelisweerd en de daar achter gelegen buitenplaats Rhijnauwen vormt Nieuw Amelisweerd een aaneengesloten groen gebied met belangrijke landschappelijke en cultuurhistorische waarden.
Voor zover bekend gaat de geschiedenis van Amelisweerd terug tot kort voor 1227. In die tijd zou een zekere ridder Amelis ter plaatse een waard in leen hebben gekregen van het kapittel van Oud-Munster in Utrecht. In 1380 werd het gebied van Nieuw Amelisweerd in leen gegeven aan Ernst van Groenewoude. Vanaf dat moment was het oorspronkelijke terrein verdeeld. De geschiedenis van de beide Amelisweerden is echter nauw verbonden gebleven. Met name omdat ze in de loop der tijd gedurende verschillende perioden weer in één hand zijn geweest. In 1538 werd Nieuw Amelisweerd erkend als ridderhofstad. Het omgrachte middeleeuwse huis, dat bekend is van een afbeelding uit circa 1660, had bescheiden afmetingen. Achter het huis lagen een bouwhuis en kleine schuur, rond de gracht waren bomen geplant. Kort na 1684 werd in opdracht van de toenmalige eigenaar Hendrik baron van Utenhove een nieuw huis gebouwd op de plaats van het oude bouwhuis. De gracht met de ruïne van het oude huis werd tot in de 19de eeuw gehandhaafd als een vijver met klein eiland. Eveneens in opdracht van Van Utenhove werden voor en achter het huis bossen aangelegd, doorsneden door rechte lanen. De zichtlaan door het voorbos werd in het laatste kwart van de 18de eeuw aangelegd in opdracht van de tweede echtgenoot van de weduwe van Hendrik II van Utenhove, Henri Maximilien de St. Simon. Waarschijnlijk was de St. Simon ook verantwoordelijk voor enige aanpassingen in vroeg-landschappelijke stijl, zoals kleine slingerpaadjes door het voorbos, een open veld terzijde van de zichtlaan en een (thans verdwenen) Zwitserse brug in het achterbos.
Van 1808 tot 1810 waren Oud en Nieuw Amelisweerd korte tijd in bezit van Lodewijk Napoleon. De verkoopadvertentie uit 1810 geeft een gedetailleerd beeld van de buitenplaats op dat moment. Naast een uitgebreide beschrijving van de indeling van het hoofdgebouw met behangen kamers en schoorstenen, wordt er onder anderen gesproken over een koetshuis met koetsierskamer, stal en hooizolders en een tuinmanswoning met oranjerie. Verder zijn er "Groote en wel aangelegde moestuinen, voorzien van vele en exquise vruchtbomen twee kribben tot broeijerije. Een Wijngaard Bak en Menagerie geextendeerde Plantagien met zware opgaande bomen en hakhout. Twee Karssen en Appelboomgaarden. Twee Goudviskommen Vischrijke Gragten en Vijvers en fraaie Engelsche partijen groot tesamen 13 morgen 219 roeden." Tot de buitenplaats behoorden ook de boerderijen De Boeye en De Kuil.
Beide Amelisweerden werden in 1810 gekocht door de staatsraad J.P. Wickevoort Crommelin, die beide goederen een jaar later door verkocht aan Paulus Willem Bosch van Drakestein. Onder diens zoon Jhr. Henricus Paulus Cornelis kreeg Nieuw Amelisweerd omstreeks 1860 haar huidige gedaante. Het huis werd verbouwd en verfraaid en de tuin- en parkaanleg werd volgens de laatste mode omgevormd in de late landschapsstijl, waarbij vele doorzichten op evenzoveel schilderachtige plekjes werden gecreëerd. Voor de weilandengroep achter het huis werd in 1889 een nieuw ontwerp gemaakt door Leonard Springer. Na aankoop van de buitenplaats door de gemeente Utrecht in 1964 werd het park opengesteld voor het publiek. Het hoofdgebouw is sinds 1984 verdeeld in verschillende wooneenheden en wordt verhuurd.
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. De buitenplaats wordt aan de oostzijde begrensd door de buitenplaats Oud Amelisweerd, aan de zuidzijde door de Koningsweg en aan de westzijde door de A27. Ten noorden wordt Nieuw Amelisweerd begrensd door de perceelsscheiding ten noorden van de agrarische percelen 252, 235, 276 en 275.
Deze agrarische percelen zijn aangelegd of nader vormgegeven (van een groene zoom en/of stoffering voorzien) ter afronding en verfraaiing van de tuin- en parkaanleg. Vanuit huis en park en vanaf de Koningslaan/Koningsweg zijn er gezichten op deze bouw- en weilanden.
Waardering
De HISTORISCHE BUITENPLAATS NIEUW AMELISWEERD is van algemeen cultuur-, architectuur-, en tuinhistorisch belang:
- vanwege de ouderdom;
- vanwege de ontwikkelingsgeschiedenis;
- vanwege het hoofdgebouw uit circa 1684, dat omstreeks 1860 ingrijpend werd verbouwd en dat thans een representatief voorbeeld vormt van een landhuis uit het midden van de 19de eeuw;
- vanwege de vrij gaaf bewaard gebleven plattegrond, indeling en afwerking van het interieur van het hoofdgebouw, in hoofdzaak daterend van omstreeks 1860;
- vanwege het gaaf bewaarde park in late landschapsstijl dat omstreeks 1860 zijn huidige vorm kreeg, met behoud van oudere formele en landschappelijke elementen;
- vanwege de visueel-ruimtelijke samenhang van de complexonderdelen;
- als onderdeel van een groene zone met bijzondere cultuurhistorische waarde aan de rand van Utrecht;
- vanwege de recreatieve waarde.
