Omschrijving van het complex
In structuur en deels in detail gaaf bewaarde HISTORISCHE BUITENPLAATS OUD AMELISWEERD met HOOFDGEBOUW (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), KOETSHUIS (3), IJSKELDER (4), BRUG (5), BOERDERIJ "DE ZONNEWIJZER" (6A) met ZOMERHUIS (6B), RIETGEDEKTE KAPBERG (6C) en SCHUUR (6D), BOERDERIJ "DE KNAPSCHINKEL" (7A (woongedeelte en 7C (stalgedeelte) met VEESTAL (7B), HEK-/SCHAMPPALEN (8) .
De historische buitenplaats Oud Amelisweerd ligt ten zuidoosten van Utrecht in een bocht van de Kromme Rijn. Het goed wordt aan de oost- en westzijde begrensd door respectievelijk de buitenplaatsen Rhijnauwen en Nieuw Amelisweerd. De aaneengeschakelde, rijk beboste buitenplaatsen liggen temidden van landerijen en boomgaarden. Ze vertegenwoordigen aan de rand van een groot stedelijk gebied (Utrecht) belangrijke landschappelijke, cultuurhistorische en recreatieve waarden.
Voor zover bekend gaat de geschiedenis van Amelisweerd terug tot kort voor 1227. In die tijd zou een zekere ridder Amelis ter plaatse een waard in leen hebben gekregen van het kapittel van Oud-Munster in Utrecht. In de 14de eeuw werd Amelisweerd gesplitst in wat later Oud en Nieuw Amelisweerd genoemd zou worden. Oud Amelisweerd werd in 1537 erkend als ridderhofstad, uit deze periode zijn geen afbeeldingen van het huis overgeleverd. Een tekening uit de eerste helft van de 18de eeuw toont een zeer bescheiden huis aan het water waar enkele eenvoudige bijgebouwen omheen gegroepeerd zijn. In die tijd wordt het huis aangeduid als boerenhofstede. Omstreeks 1770 heeft de buitenplaats onder de toenmalige eigenaar Gerard Godard baron Taets van Amerongen zijn huidige aanzien gekregen. Achtereenvolgens werden het trapeziumvormige bos met de noordelijke toegangs- annex zichtlaan aagelegd, werd het huis ingrijpend verbouwd en vergroot en werd ten zuiden van het huis de Kromme Rijn overbrugd waarna ook daar een formele toegangslaan werd aangelegd. Het Engelse Werk ten westen van het huis dateert ook uit de tijd van Taets van Amerongen, maar is vermoedelijk van wat latere datum. Van 1808 tot 1810 was Oud Amelisweerd evenals het aangrenzende Nieuw Amelisweerd in bezit van Lodewijk Napoleon. De verkoopaankondiging uit 1810 geeft een gedetailleerd beeld van de buitenplaats op dat moment. Naast een uitgebreide beschrijving van het interieur met behangen kamers, marmeren mantels en vaste spiegels, wordt gesproken over een tuinmanswoning, washuis en mangelkamer, koetshuis en koetsierskamer, stal voor 14 paarden en hooi- en turfzolders. Er was een grote moestuin met perziken en druivenkassen, ananas en bloembakken, twee "kribben tot de broeijerije" en schuttingen met vele exquise vruchtbomen. Achter de tuin was een grote bergplaats, een timmerloods, een brandspuithuisje, een ijskelder, een menagerie en een volière. Verder waren er "schone plantagien, Engelsche partijen, Vischrijke waters en kommen en twee Appelboomgaarden". Tot de buitenplaats behoorden ook de boerderijen de Zonnewijzer en de Knapschinkel. Beide Amelisweerden werden in 1810 gekocht door de staatsraad J.P. Wickevoort Crommelin, die beide goederen een jaar later door verkocht aan Paulus Willem Bosch van Drakestein. P. W. Bosch van Drakestein had voor elk van zijn drie zoons een riddermatig landgoed bestemd. Na zijn dood in 1834 ging Oud Amelisweerd over op zijn jongste zoon, Hendrik Willem. Het is tot halverwege de 20ste eeuw in de familie gebleven. Behalve een verandering van het terrein binnen de gracht in landschappelijke stijl, heeft de familie weinig veranderingen doorgevoerd. In 1951 werd Oud-Amelisweerd met de hofsteden De Wittenberg en De Zonnewijzer verkocht aan de gemeente Utrecht, deze heeft het park opengesteld voor het publiek.
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. Ten noorden wordt de buitenplaats begrensd door de Vossegatsedijk, ten oosten door de buitenplaats Rhijnauwen, ten zuiden door de Koningslaan en ten westen door de buitenplaats Nieuw Amelisweerd.
Waardering
De HISTORISCHE BUITENPLAATS OUD AMELISWEERD is van algemeen cultuur-, architectuur-, en tuinhistorisch belang:
- vanwege de ouderdom;
- vanwege de ontwikkelingsgeschiedenis;
- vanwege het gaaf bewaarde hoofdgebouw uit circa 1770, dat een representatief voorbeeld vormt van een adellijk buitenverblijf uit de tweede helft van de 18de eeuw;
- vanwege de gaaf bewaard gebleven plattegrond, indeling en afwerking van het interieur van het hoofdgebouw, daterend uit de bouwtijd (circa 1770);
- vanwege het gaaf bewaarde park in vroege landschapsstijl dat kort voor de bouw van het hoofdgebouw (circa 1770) werd aangelegd en sinsdien vrijwel ongewijzigd is gebleven;
- vanwege de visueel-ruimtelijke samenhang van de complexonderdelen;
- vanwege de markante ligging aan de Kromme Rijn;
- vanwege de recreatieve waarde.
