HISTORISCHE BUITENPLAATS DE VELHORST
Omschrijving complex:
De historische buitenplaats De Velhorst vormt de kern en ligt aan de noordrand van het gelijknamige landgoed, dat ruim 300 ha. groot is; de buitenplaats bestaat uit een 18de-eeuws landhuis met bijgebouwen, boomgaard en moestuin en drie boerderijcomplexen, gelegen in en rond een landschappelijk park uit het begin van de 19de eeuw. Het geheel ligt ten noorden van de Lageweg enkele kilometers ten westen van Lochem. Het park is met deze weg verbonden via de oprijlaan met beuken; de buitenplaats ligt in het stroomdal op de zuidoever van de Berkel in de voormalige marke Klein Dochteren en wordt omgeven door bossen, weiden, akkers en erven van boerderijen van het eigen landgoed. Hoewel de Velhorst in de 14de eeuw al wordt genoemd is er pas sprake van een buitenplaats in 1678. In een hypotheekacte uit dat jaar wordt geschreven: 'de erven en goederen Velhorst ... met het huys daerop staende, bij hun comparanten bewoond'. Dit is het eerste jaar waarin sprake is van een 'huys', dat overigens een spieker was. De eigenaar en bewoner was Diederik van der Wall, telg uit een Zutphens regentengeslacht. Het goed de Velhorst bestond volgens een transportakte uit 1683 uit 'oude en nieuwe landerijen, aangekocht of aangemaakt, bestaande in huizen (lees spieker en boerderijen), boomgaarden, bouw- en weidelanden tienden, inslagen en plantagien...'. In 1741 werd de 17de-eeuwse spieker gedeeltelijk afgebroken en verbouwd door de eigenaar Ernst van Löben Sels uit Zutphen, die was gehuwd met Petronella Op ten Noort. Zij had de Velhorst met haar huwelijk ingebracht. Het huis kreeg een voorgevel van vijf traveeën breed en een kelderverdieping, twee bouwlagen en een kap hoog. De middelste travee werd driezijdig uitgebouwd. Aan die bouwfase herinnert een gevelsteen in de stoep met 'E. Van Löben Sels en P.C. Op ten Noort haec otia f(ecerunt) 1741'. Ook het koetshuis aan het voorplein dagtekent van deze bouwperiode. Het terrein rond het huis, voordien in agrarisch gebruik, werd veranderd in een park- en bosaanleg. Er werden vijvers gegraven, een sterrenbos, berceau en moestuinen werden aangelegd. De zgn. Hottingerkaart uit omstreeks 1785 geeft een beeld van de toenmalige aanleg: achter het huis ligt tegen de Berkel een rechthoekige, in zessen verdeelde tuin met een centrale as, omgeven door een houtsingel. In 1819 werden huis en tuin wederom ingrijpend veranderd. Het huis werd naar achteren toe uitgebreid tot een blokvormig gebouw. De middenpartij werd met een attiek verhoogd. De afwerking van het interieur volgde in 1829. Het park kreeg een landschappelijke aankleding waarbij de vijvers werden vergraven, slingerende paden en rondwandelingen werden aangelegd. Uit 1818 dateert een ontwerp van het park door H.J. v.d. Berg, dat, getuige de kadastrale minuut van 1825, grotendeels zo is uitgevoerd. Rond het huis lag een siertuin en zuidelijk van het huis een nutstuin met moestuin en kassen alsmede een boomgaard. Langs het huis liep, volgens de kadastrale minuut, een brede laan die de boerderijen Scholten (aan de noordkant) en Nieboer (ten zuiden van het huis) ontsloten en op de Lageweg uitkwam. Een tweede laan staat haaks op het huis. Met een rechte hoek voegt deze zich bij de eerst genoemde brede oprijlaan. In de punt van beide lanen ligt een vijfzijdig vijver ('water als bouwland'). Grote wijzigingen hebben sindsdien niet plaats gevonden. Zelfs de vijver in de punt is nog steeds aanwezig, zij het enigszins veranderd van vorm. In 1973 werd het landgoed de Velhorst gelegateerd aan de Vereniging Natuurmonumenten.
De historische buitenplaats De Velhorst bestaat uit de volgende onderdelen: HUIS (1), PARKAANLEG (2), KOETSHUIS (3), SCHUREN (4), TUINKOEPELS (5), INRIJHEK (6), TUINMUUR en SCHUTTING (7), KASSEN en BAKKEN (8) en TUINSIERADEN (9), CHAUFFEURSWONING (10), BOERDERIJCOMPLEX NIEBOER (11-16), BOERDERIJCOMPLEX AYTINK (17-19), BOERDERIJCOMPLEX SCHOLTEN (20-22)..
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven.
Waardering
De historische buitenplaats De Velhorst is van algemeen cultuurhistorisch belang
- als goed voorbeeld van de landschappelijk-visuele en historische verwevenheid van een klein vroeg 19de-eeuws landschappelijk park en het omringende landgoed met bossen en boerderijen door middel van wandelingen en vista's.
