Inleiding
Het nauw met de ontwikkelingsgeschiedenis van het dorp Laag-Soeren verbonden voormalige in verschillende bouwfasen vanaf 1850 tot stand gekomen KUUROORDCOMPLEX 'BETHESDA' is samengesteld uit de volgende onderdelen: 1. Voormalig BADHUIS met uitbreidingen (monmentnummer 519345) 2. Voormalige VILLA geneesheer-directeur (monumentnummer 519346) 3. Voormalige IJSKELDER of BUNKER (monumentnummer 519347) 4. TUINSIERAAD (monumentnummer 519348) 5. DRIE LANTAARNS (monumetnnummer 519349)
Het kuuroord BETHESDA werd in 1849 gesticht door de schatrijke Amsterdamse effectenhandelaar en mennoniet PIETER NICOLAAS JUT VAN BREUKELERWAARD. Deze kocht in 1848 of 1849 het landgoed 'Huis te Laag-Soeren' om er naar Duits voorbeeld een koudwaterinrichting te openen. Jut ging zelf in het landhuis wonen dat na zijn dood in 1874 verbouwd zou worden tot het bekende hotel Laag-Soeren. Het kuuroord, dat met name bedoeld was voor minvermogenden, werd genoemd naar een badhuis in Jeruzalem. De toe te passen geneeskunde op basis van koud water was gebaseerd op de methode van Vincent Priesnitz, die sinds 1826 in het toenmalige Silezië in Gräfenberg deze methode met veel succes toepaste. Ook Jut van Breukelerwaard had genezing gevonden bij deze methode en besloot vervolgens ook in Nederland de hydrotherapie te introduceren. Tussen 1838 en 1849 liet hij vanuit het Duitse Hanau op ons land een lawine van geschriften neerdalen, meestal uit het Duits vertaald.
Voor zover bekend was Bethesda zoniet het eerste dan wel een van de eerste kuuroorden in Nederland. Het was in ieder geval het eerste kuur- en herstellingsoord in Nederland waar de hydrotherapie volgens de principes van Priesnitz werd toegepast. Het benodigde water werd geleverd door ten westen van het badhuis gelegen sprengen. Het water werd via een 1365 meter lang ijzeren buizenstelsel van de sprengkop naar het badhuis getransporteerd. Rond 1850 liet Jut van Breukelerwaard in de velden ten zuiden van het kuuroord een gedenknaald oprichten ter ere van de watergeneeskundigen Priesnitz, Oertel, Viek en Rausse. Ook werd in de navolgende jaren in het bos ten zuid-westen van Bethesda een inmiddels verdwenen kerktoren gebouwd die ooit de kern van een nieuw dorp had moeten vormen.
In de late negentiende eeuw vormde het een van de gewildste rustoorden voor de Nederlandse adel en geldaristocratie, schrijvers en kunstenaars. Leden van families als de Van Limburg Stirums, de Van Pallandts en persoonlijkheden als G.H. Breitner, E. du Perron, Antonie Fokker en Jan Lighart vonden in Laag-Soeren genezing dan wel verlichting van hun kwalen. Een uit de jaren dertig van de 20ste eeuw daterende brochure vermeldt: 'Het kuuroord Laag-Soeren liggend aan de rand van een uitgestrekt bosgebied, waar de natuur nog oppermachtig regeert, is de oudste, maar toch uiterst moderne inrichting in Nederland, waar de Physische en Diaetetische therapie wordt toegepast".
De kern van het complex wordt gevormd door het in 1850 naar ontwerp van de Zutphense opzichter van Waterstaat B. BERKHOUT voor een bedrag van f 30.000 in een sobere Neo-Classicistische stijl opgetrokken badhuis. Berkhout had van te voren in Duitsland een studiereis gemaakt om na te gaan hoe een dergelijk gebouw diende te worden ontworpen. Het badhuis zou echter als gevolg van enige verwikkelingen eerst op 1 mei 1870 officieel geopend worden. Het kuuroord, dat in aanvang met name on- en minvermogenden als doelgroep had, zou zich na 1874 vooral opwelgestelden richten. Het in 1867 aan de Harderwijkerweg gebouwde en inmiddels weer afgebroken logement Sprengenoord diende aanvankelijk om gasten die niet meer in het badhuis ondergebracht konden worden op te vangen. Na de dood van Jut van Breukelerwaard ging het uitsluitend dienen voor de verpleging van on- en minvermogenden. In 1876 telde het badhuis ruim dertig 'net gemeubelde' logeerkamers, zes ruime badvertrekken en een laboratorium. De badkamers waren geschikt voor het nemen van vol-, zit-, half-, stort- en stoombaden alsook douches.
Het badhuis is ca. 1884 uitgebreid met een in de trant van het Eclecticisme met vooral aan de Renaissance ontleende elementen uitgevoerde rustvleugel aan de westzijde. Tevens werd het gietijzeren balkon boven de ingang vervangen door een stenen uitbouw. Enige jaren later werd een onder invloed van de Neo-Renaissancestijl een villa gebouwd voor de geneesheer-directeur. De verbouwing van en uitbreiding van het badhuis en de bouw van de villa zijn waarschijnlijk uitgevoerd naar ontwerp van J. BRINK EVERS uit Ellecom. Rond 1917 werd er ten zuiden van het hoofdgebouw een recreatievleugel toegevoegd waarin tevens de nieuwe hoofdingang gelegen was. Aan de noord-oostzijde werd ongeveer gelijktijdig een lage badvleugel gebouwd. Deze uitbreidingen zijn mogelijk ontworpen door de architect G.J. UITERWIJK te Dieren. Het kuuroord zou in functie blijven tot 1942. Toen werd het complex gevorderd door de Duitsers om als 'Erholungsheim' te gaan dienen voor oostfrontsoldaten van de SS. Na de Tweede Wereldoorlog werd het kuuroord opgeheven, werden de badinstallaties verwijderd, en kreeg het complex de bestemming van vakantieoord voor medewerkers van de Amsterdamse Bank. Sinds 1980 is het complex eigendom van Stichting Onderwijs en Wetenschap Creatieve Intelligentie die het badhuis de naam 'Soeria' gaf.
Waardering
Voormalig in 1849 gesticht historisch gegroeid KUUROORDCOMPLEX.
- Van architectuurhistorische waarde omwille van de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van de ontwerpen van de diverse bouwwerken, de gaaf bewaarde hoofdvormen en de voor de verschillende bouwfasen kenmerkende detaillering alsmede het materiaalgebruik. Het badhuis en de villa vormen een voorbeeld van diverse, voor de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste decennia van de twintigste kenmerkende bouwstijlen. Het complex vormt als zodanig een staalkaart van bouwstijlen waarin het Neo-Classicisme, het Eclecticisme, de Neo-Renaissance en het Traditionalisme vertegenwoordigd zijn. Hoewel de badinstallaties verdwenen zijn bezitten delen van de gebouwen nog steeds bijzondere interieuronderdelen als trappenhuizen, geornamenteerde stucplafonds en terrazzovloeren.
- Van stedenbouwkundige waarde vanwege de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing en de historisch-ruimtelijke samenhang met het voormalige landgoed Huis Laag-Soeren waarvan onder meer het aan de Badhuislaan gelegen voormalige postkantoor en het omringende lanenstelsel deel uitmaken. Het complex is van bijzondere betekenis voor het aanzien van het dorp Laag-Soeren en omgeving en is nauw verbonden met de ontwikkelingsgeschiedenis van dit dorp in de tweede helft van de 19de eeuw en de eerste decennia van de 20ste eeuw
- Van cultuurhistorische waarde als een voor Nederland uniek voorbeeld van een in oorsprong uit het midden van de negentiende eeuw daterend voormalig kuuroord waar de koudwatergeneeskunde naar voorbeeld van Vincent Priessnitz werd toegepast. Het complex bezit als zodanig een hoge zeldzaamheids- en typologische waarde. Bijzonder is het feit dat het kuuroord niet alleen voor welgestelden bedoeld was maar zich in oorsprong met name richtte op on- en minvermogenden. De stichting van het kuuroord is tekenend voor de toenemende aandacht voor de gezondheidszorg in de tweede helft van de negentiende eeuw in Nederland. Het voormalige kuuroord is van aanzienlijk belang geweest voor ontwikkelingsgeschiedenis van het dorp Laag-Soeren. Door de stichting van dit nagenoeg eerste Nederlandse kuuroord werd Laag-Soeren landelijk bekend.
