Inleiding
Het landgoed Dorth ligt te Kring van Dorth, in het noorden van de gemeente Gorssel, langs de grens met de Overijsselse gemeente Bathmen. De kern van het landgoed wordt gevormd door de gelijknamige HISTORISCHE BUITENPLAATS. Aan de westzijde wordt de buitenplaats begrensd door de Bathmenseweg, de weg tussen Gorssel en Bathmen. Het deel van de Bathmenseweg dat vanuit het zuidwesten precies in de richting van Huis Dorth loopt heette vroeger Dordtsedijk. Het is een lange, rechte aan weerszijden met dubbele rijen beuken beplante laan. Ter hoogte van Huize Dorth buigt de weg in westelijke richting om de buitenplaats heen. Aan de noord- en oostzijde wordt de buitneplaats grotendeels begrensd door de Zaalbeek en de oude Dortherbeek, tevens de grens tussen de provincies Gelderland en Overijssel. Aan de zuidzijde vormt de Kasteelweg, een oude weg van Dorth naar Lochem, de grens.
Het complex omvat de volgende beschermde onderdelen: hoofdgebouw (monument nummer (516389), toegangsbrug (monumentnummer 516390), koetshuis met schuur, paardenstal en tuinmuur (monument nummer 516391), rentmeestershuis (monument nummer 516392), twee hardstenen obelisken (monument nummer 516394), tuin- en parkaanleg in hoofdlijnen (516393). De begrenzing van het beschermde complex is op de bij de omschrijving behorende kaart aangegeven (kaart 1, begrenzing).
Het HOOFDGEBOUW is in 1930 opgetrokken in Nieuw-Historiserende stijl met Lodewijk XIV- elementen (eerste kwart achttiende eeuw), naar ontwerp van de architect A. de Maaker. De gemetselde TOEGANGSBRUG is eenvoudig van aard en voorzien van een ijzeren balustrade. De DIENSTGEBOUWEN zijn in 1929 uitgevoerd in Traditionele bouwstijl met invloed van de Hollandse Renaissance. Het ontwerp voor de gebouwen is van de architect A.J. Jansen. Achter het koetshuis bevinden zich nog een paardenstal en een in slechte staat verkerende tuinmuur. Het begin van de oprijlaan wordt geflankeerd door twee hardstenen OBELISKEN. De TUIN- EN PARKAANLEG kan worden gekarakteriseerd als een mengeling van elementen van de (vroeg-) landschappelijke stijl en uit voorgaande perioden bewaard gebleven classicistische elementen.
Het goed wordt al in de Middeleeuwen genoemd. Dorth behoorde tot de riddermatige goederen van Gelderland en was tevens een hoge heerlijkheid. De heerlijkheid lag deels in Overijssel en deels in Gelderland. Tussen 1329 en 1348, onder Seyno van Dorth, werd er een kasteel gebouwd, dat blijkens latere leenbrieven en afbeeldingen ook een voorburcht bezat. Voorts blijkt dat het huis oudtijds met de voorzijde naar het westen was gericht en op een omgracht terrein was gelegen. Het geheel was omgeven door een aarden wal, die in 1593 werd geslecht.
Dirck van Dorth, eigenaar sinds 1606, zou op de fundamenten van het oude kasteel een nieuw hebben laten optrekken. Zijn schoonzoon en dochter, Adriaan Balthasar Graaf zu Flodroff en Isabella van Dorth, hebben het huis verder verfraaid en lieten bij het huis een park aanleggen. Niet bekend is in hoeverre bij deze vernieuwingen (bekende) ontwerpers betrokken waren. Vermoedelijk kreeg de buitenplaats een klassieke aanleg, waarvan de in rechte lijnen vormgegeven waterpartijen aan de zuidoostzijde van het huis, als ook de rechte lanen op en nabij de buitenplaats restanten zullen zijn.
Op de door M.A. Snoeck getekende kaart van ca 1783 is de aanleg van de buitenplaats ingetekend. Rondom het kasteel lagen enkele min of meer vierkante deeltuinen, ingevuld met wisselende patronen. Direct oostwaarts daarvan lag een groot sterrebos. Het geheel lijkt te zijn omgracht. Vanaf het huis liep een langgerekte as door het sterrebos in zuidoostelijke richting. De buitenplaats had voorts enkele haaks op elkaar staande beplante lanen en voorts afwisselend bospercelen en landbouwgronden.
In de loop van de 18de eeuw wisselde het goed herhaaldelijk van eigenaar en raakte het geleidelijk aan in verval. In 1787 kwam Dorth in bezit van Gerrit Willem Baron van Zuylen Van Nievelt, overleden op kasteel Dorth in 1813. Vermoedelijk werd onder hem, of onder de opvolgende eigenaar Jan Hermanus van Engelen, de buitenplaats geheel opnieuw ingericht in een landschappelijke stijl. De nieuwe aanleg besloeg een veel groter gebied dan voorheen.
De gewijzigde aanleg is weergegeven op het oudst bekende gedetailleerde kaartmateriaal, namelijk de kadastrale minuut van 1818 (1832). Opvallend zijn de kronkelende, op diverse plaatsen tot vijvers verbrede, waterlopen en de door bossen en boomsingels omgeven weiden en bouwlanden. In de grootste vijvers liggen beboste eilandjes. Diverse onderdelen van de oudere, meer klassieke aanleg bleven gehandhaafd, waaronder verschillende lanen en de structuren aan de zuidwestzijde van het huis. De buitenplaats omvatte voorts zowel beboste percelen als weiden en bouwlanden. De open percelen werden omsloten door bos en/of boomsingels. Voorts zijn zichtbaar het hoofdgebouw aan een plein op een omgracht terrein aan de westzijde van de buitenplaats, een tweetal buiten de gracht gelegen bijgebouwen en meer oostwaarts nog twee woningen, waaronder het huis "de Jager". In de omgeving van het hoofdgebouw lagen tuinen en enkele boomgaarden. Bij de meest noordelijke vijver stond een zogenaamde Turkse tent en bij de grote vijver aan de zuidoostzijde een witte koepel. Behalve dit als wandelgebied aangelegde deel omvatte de buitenplaats tevens enkele boerderijen met bijbehorende landerijen.
In 1833 werd Laurens Kleyn eigenaar. In 1837 liet de heer Kleyn het oude huis Dordt afbreken. Op de kelders werd een nieuw pand gebouwd in neo-classicistische stijl. Ook werd onder hem de aanleg verder verfraaid. Na het overlijden van de heer Kleyn in 1887 werd het landgoed publiek geveild. Ten behoeve van de veiling werd een perceelkaart gemaakt. Het kaartbeeld komt vrijwel geheel overeen met dat van de oudste kadastrale minuut. De belangrijkste wijzigingen betreffen de bijgebouwen : het pand aan de zuidoostzijde van de binnengracht is afgebroken, terwijl aan de oostzijde een nieuw pand vertscheen. De overige bijgebouwen zijn door nieuwe panden vervangen. Na de verkoop werd aanmerkelijk deel van de bossen en laanbeplanting gekapt en brak een nieuwe periode van verwaarlozing aan. Latere eigenaren zoals A. Poot en E.G. Verkade hebben echter weer veel gedaan om de bezittingen te herstellen, waaronder ook de grachten, beken, vijvers en waterpartijen. Daarbij bleef de aanleg in hoofdlijnen ongewijzigd.
Onder G.O.F. ridder Huyssen van Kattendyke kwam de huidige bebouwing tot stand, namelijk in 1929 het koetshuis en het rentmeestershuis en in 1930 het hoofdgebouw. het rentmeestershuis werd op een vrij ongelukkige plek pal naast een zichtas opgetrokken. Vermoedelijk zijn in dezelfde tijd ook de overige dienstwoningen herbouwd, de brug over de gracht en de tuinaanleg op het voorplein vernieuwd. Ook werd een nieuwe oprijlaan aangelegd.
De buitenplaats Dorth vormt een markant element in het meer open omringende gebied. Komende vanuit Gorssel voert de statige, met dubbele rijen beuken beplante Bathmenseweg naar de buitenplaats. Het huis Dorth staat precies in het verlengde van deze weg.
Aan het einde van het rechte deel van de Bathmenseweg ligt aan de rechterzijde de oprijlaan van de buitenplaats, waarvan het begin wordt gemarkeerd door twee hardstenen obelisken met het familiewapen van de Graven zu Flodroff.
De kern van de huidige buitenplaats wordt gevormd door het op een omgracht terrein gelegen hoofdgebouw. Op het voorplein, bereikbaar via een brug, is een kleine tuin aangelegd. Buiten de grachten staan het koetshuis, met de daarachter de paardestal, en de rentmeesterswoning. Ten zuidoosten van deze kern ligt een min of meer rechthoekig, eveneens omgracht, deel van de buitenplaats. Nog zichtbaar is dat vroeger over dit terrein een oude laan, tevens zichtas, in zuidoostelijke richting heeft gelopen. Meer oostelijk is een deel van deze laan wel bewaard gebleven. Ook door andere delen van de buitenplaats lopen (restanten) van oude lanen, veelal beplant met beuken of eiken. Daaromheen liggen stelsels van gebogen paden en deels tot vijvers verbrede kronkelende waterlopen. In de grootste vijvers liggen beboste eilandjes. De Turkse Tent en de Witte Koepel zijn verdwenen. Karakteristiek is voorts de afwisseling van bossen met wei- en bouwlanden. Diverse bospercelen hebben een drassig karakter en worden doorsneden door greppels en slootjes. Her en der staan groepen rododendrons. Op een aantal plekken zijn kleine heuvels opgeworpen, vanwaar af men een fraai uitzicht heeft. Aan de laan, die in het verlengde van de Jufferdijk is gelegen, staan een dienstwoning (ter plekke van het vroegere jagershuis) en een schuur met aangrenzend een boomgaard. Bij de schuur bevindt zich een waterput. Meer oostwaarts staat aan de Kasteelweg nog een dienstwoning, genaamd "De Wildbaan".
Waardering
Historische buitenplaats Dorth, gelegen op oud landgoed
- van architectuurhistorische waarde als gaaf bewaard complex van hoofdgebouw met dienstwoningen in Nieuw-Historiserende en Traditionele bouwstijl. De panden vallen op door hoogwaardige esthetische kwaliteiten zoals onder andere de gaaf bewaarde hoofdvormen en de rijke materialen gebruikt in gevels, vensters en kozijnen. Het complex is van belang als bijzonder voorbeeld van een historisch gegroeid, van oorsprong middeleeuws kasteelcomplex, waarvan de bebouwing in de huidige vorm uit de periode tussen 1929 en 1930 dateert. Het complex is eveneens van belang vanwege de bijbehorende historisch gegroeide tuinaanleg.
- het complex heeft stedenbouwkundige waarde door de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing en de historisch-ruimtelijke relatie met de groenvoorzieningen, paden, dijken en grachten.
- van cultuurhistorische waarde als goed bewaard voorbeeld van een buitenplaats met een zeer oude en rijke historie. De buitenplaats Dorth is voor de ontwikkeling van de omgeving van eminente waarde.
