Omschrijving van het complex
De HISTORISCHE BUITENPLAATS DE BONENBURG omvat de volgende onderdelen: een HOOFDGEBOUW (1), een HISTORISCHE PARK- EN TUINAANLEG (2) met daarin een TUINMUUR (3), een THEEKOEPEL (4) en een BOERDERIJ (5).
De historische buitenplaats is gelegen op beide zijden van de oevers van de Grift ten oosten van het dorp Heerde. Het in oorsprong 17e eeuwse hoofdgebouw is gelegen op een omgracht eiland, waarop zich ook de theekoepel uit het tweede kwart van de 19e eeuw bevindt. De grachten zijn grotendeels vergraven tot vijvers. Ook de overige aanleg is landschappelijk, maar in verschillende fasen tot stand gekomen. Ten noorden van het eiland strekt zicht het parkbos uit. Op de strook grond tussen de Grift en het Apeldoornskanaal ligt, respectievelijk van zuid naar noord, de boerderij De Aernt uit 1830, een rechthoekig weiland door een laan met eiken en beuken omzoomd en een kleinschalige parkaanleg met slingervijver. De restanten van opstallen die hier nog te vinden zijn vallen buiten de bescherming. Zijn naam dankt het goed aan het geslacht Van Bonenburch dat in een akte van 1543 genoemd wordt. Dit geslacht had toen al bezittingen in Heerde, maar of dit ter plaatse van de huidige Bonenburg was, is onbekend. Zo dateert ook de oudst bekende vorm van het huis pas uit de 17e eeuw. Het huidige huis, met name de voorgevel, wekt de indruk van een schijnbaar regelmatig, rechthoekig gebouw uit 1860. Hierachter gaat echter een in een aantal fasen gebouwd ouder huis schuil. Het oudste deel rechtsachter is voor zover bekend het eerste huis Bonenburg, dat bestond uit een voorhuis en een iets later gebouwd achterhuis. Dit werd gebouwd in 1633, hetgeen nog te zien is aan de jaartalankers in wat thans de achtergevel is. Destijds was het de voorgevel, gericht op de Grift. In deze vorm is het gebouw bekend van een prent van Cornelis Pronk van 1732. Omstreeks 1680 vond opnieuw een uitbreiding van het huis plaats. Dwars op het achterhuis, aan de noordwestzijde, werd een vleugel gebouwd, waardoor een L-vormige plattegrond ontstond. (Door het gezichtspunt op de tekening van Pronk, namelijk vanuit het zuidoosten, is dit deel niet zichtbaar.) Bij het huis moet een tuinaanleg hebben bestaan blijkens de omschrijving in een akte van 6 oktober 1700 waarin vastgelegd werd dat Gerhard Johan van Galen de nieuwe eigenaar werd. Hierin is sprake van ondermeer een "hof, bouhuis, cingels, graften en allees". Van deze ongetwijfeld formele aanleg is echter niets bekend. Ook het grondgebied is oorspronkelijk veel groter geweest. Veldnamen in de omgeving met daarin de naam Bonenburg herinneren hier nog aan. In 1739 kwam het huis in bezit van Joost Jan opten Noort. Waarschijnlijk heeft hij besloten tot de ingrijpende verbouwing waarbij de situering van het huis 180 graden gedraaid is in de richting waarin het thans staat. Ook werd de ruimte in de L-vorm volgebouwd, zodat de huidige min of meer vierkante plattegrond ontstond. De familie Opten Noort is meer dan 100 jaar eigenaar van de Bonenburg geweest. In 1851 kwam de Bonenburg in het bezit van de familie Van Regteren Altena. In 1860 lieten zij het huis verbouwen en verfraaien. De middelste drie traveeën werden opgehoogd met een verdieping en de voorgevel werd verfraaid. Ook inwendig is het huis verbouwd, o.a. de monumentale hal werd aangelegd. In de loop van de 19e eeuw moet ook de tuinaanleg zijn huidige vorm hebben gekregen. Van de oorspronkelijk formele aanleg is nauwelijks nog iets waarneembaar. Daarentegen is er nu in hoofdzaak sprake van een landschappelijke aanleg. Onder wiens leiding deze wijzigingen hebben plaatsgevonden is echter niet bekend. Het is duidelijk dat dit in een aantal fasen heeft plaatsgevonden, waarbij als eerste het parkgedeelte direct bij het huis is aangepakt in het tweede kwart van de 19e eeuw. Daarbij is de theekoepel tot stand gekomen. Oorspronkelijk bestond er een zicht vanuit het huis over de vijver en het open gebied van de Heerdense Enk naar het dorp. Deze zichtas is reeds in de tweede helft van de 19e eeuw door aanplant van bos komen te vervallen. De open ruimte is door uitbreiding van Heerde steeds kleiner geworden, maar als directe begrenzing van De Bonenburg van belang. Niet veel later, na het vergraven van de grachten, is vermoedelijk het parkbos aangelegd. Op de topografische kaart van 1832 is het park te zien. De slingervijver ten oosten van de Griftdijk is hierop nog niet waarneembaar. Deze verschijnt op de kaart van 1872 zodat de aanleg in de jaren 1850-1860 moet worden vermoed. In 1953 verkocht de weduwe van Jan Willem van Regteren Altena de buitenplaats aan de stichting Het Geldersch Landschap. Maar door gebrek aan middelen raakten het huis en de tuin in verval en Het Geldersch Landschap verkocht het huis, waardoor dit gescheiden raakte van de rest van de aanleg. De nieuwe eigenaar, de heer Meelissen, liet bij wijze van restauratie rond 1975 enige werkzaamheden uitvoeren. Helaas werd toen ook het oude koetshuis gesloopt en vervangen door een nieuw garagegebouw. Hierna werd het gebouw gekocht door de familie De Ruiter, die een grootscheepse restauratie heeft laten uitvoeren in de jaren 1990-1992.
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. Het complex wordt aan de zuidzijde begrensd door de Bonenburgerweg, aan de westzijde door het voetpad langs het wandelbos en aan de noordzijde door percelen van derden langs de Griftdijk. Aan de oostzijde in het noordelijke deel door het Apeldoornskanaal en in het zuidelijk deel door de Griftdijk.
Waardering
De HISTORISCHE BUITENPLAATS DE BONENBURG is van belang:
- vanwege zijn karakteristieke ligging aan het riviertje de Grift;
- vanwege de ornamentele waarde van de complexonderdelen.
