Omschrijving complex
De vroegste vermelding van de persoonsnaam Middachten dateert uit 1190, terwijl het huis Middachten in 1315 voor het eerst bij name werd genoemd toen een zekere Everhard van Middachten het huis en de bezittingen opdroeg aan Reinoud van Gelre en deze wederom in leen terug ontving. Het goed bleef tot 1627 in het bezit van dit geslacht, waarna het door vererving in handen kwam van de familie Van Raesfelt. Op een vogelvluchttekening van Nicolaas van Geelkercken uit 1652 staat de middeleeuwse burcht afgebeeld. De omgrachte burcht met uitgekraagde weergang voorzien van kantelen en arkels op de hoeken werd middels een lange houten brug verbonden met de eveneens omgrachte voorburcht. Deze was geheel ommuurd met een toegangspoort in het midden, die op de hoeken geflankeerd werd door twee hoektorens. Aan weerszijden van het voorplein bevonden zich nutsgebouwen met trapgevels; het westelijke gebouw was smaller en lager uitgevoerd dan het oostelijke, zoals thans nog te zien is. Van een tuinaanleg was, op de nutstuinen en enkele zichtlijnen na, nog geen sprake. Aan het einde van de 17de eeuw, na de plunderingen door de Fransen in 1672, vonden er grote vernieuwingen plaats. Onder beheer van Godart van Reede, heer van Amerongen, Ginkel, Lievendaal en Elst, die in 1666 in het huwelijk was getreden met erfdochter Ursula Philippota van Raesfelt, werd het huis herbouwd. Het exterieur van Middachten werd in sobere Hollands-classicistische stijl opgetrokken en het interieur met een appartementensysteem rondom een centrale hal ingericht. Uit schriftelijke bronnen blijkt dat de stadhouderlijke architect Jacob Roman in 1693 een houten maquette ontwierp, gebaseerd op het muurwerk van de oude burcht Middachten. Het symmetrische, blokvormige hoofdgebouw, waarin het middeleeuwse muurwerk bewaard is gebleven, werd naar dit ontwerp uitgevoerd door de architect Steven Vennekool. Deze voegde de gedecoreerde ingangspartij aan het huis toe. De ruimte-indeling rondom het grootse, ovale trappenhuis (de vroegere binnenplaats) is waarschijnlijk van de hand van Roman, terwijl Vennekool belast was met het decoratieschema. Na de oplevering in 1698 is het kasteel tot op heden vrijwel onveranderd gebleven. Tegelijk met de herbouw van het huis werden plannen gemaakt voor de tuinaanleg, zoals te zien is op twee laat 17de-eeuwse tuinontwerpen uit het Huisarchief Middachten (RAG). De aanleg wordt gekenmerkt door een rechthoekig grachtenstelsel waarbinnen een rechthoekige tuinaanleg met vierkante parterres gesitueerd langs een lengteas. De nutstuinen liggen aan weerszijden van het huis. Achter het huis, goed zichtbaar vanuit de Zaal, ligt de parterre de broderie rondom een waterkom. Deze wordt geflankeerd door doolhoven. De classicistische opzet van een op het huis gerichte hoofdas, wordt voortgezet in een zichtas in zuidelijke richting over de rivier de IJssel. Het verder besloten karakter van de tuin wordt bewerkstelligd door een singel met laanbeplanting rondom de hele aanleg. Vergeleken met de landmeterskaart van Elshof (1729) en de gravureserie van Adriaan van der Laan en Hendrik de Leth (1725) blijkt dat deze aanleg grotendeels is gerealiseerd. De doolhoven worden niet op de landmeterskaart aangegeven, wat erop zou kunnen wijzen dat deze nooit zijn uitgevoerd. Reinard van Reede, vanaf 1721 Heer van Middachten, verrijkte de aanleg met waterwerken, zoals blijkt uit rekeningen van de aanschaf van rotsstenen, schelpen en cascades (1725). Het waterwerk met de dolfijnenfontein was in de noordwesthoek van de buitengracht gesitueerd. In de tweede helft van de 19de eeuw, nadat er in het begin van deze eeuw al een kleinschalige landschappelijke aanleg had plaats gevonden van slingerpaden met boomgroepen, gaf in 1878 de toenmalige bewoonster gräfin von Bentinck-zu Waldeck Pyrmont en later de zoon Willem Carel Philip Otto aan de Duitse parkarchitect Eduard Petzold de opdracht om zowel binnen als buiten de grachten van Middachten een park in landschappelijke stijl te ontwerpen. Vermoedelijk is hier niets van uitgevoerd op een enkele rododendrongroep na. In het begin van de twintigste eeuw voerde Willem C.P.O. van Aldenburg Bentinck moderniseringen in het huis uit, zoals de installatie van centrale verwarming en nieuw sanitair. Deze gaf toen de tuinarchitect Hugo Poortman de opdracht een nieuwe tuinaanleg voor Middachten te ontwerpen. Op basis van de gaaf bewaarde formele ondergrond ontwierp Poortman een eclectische geometrische tuin gebaseerd op het plan uit het begin van de 18de eeuw. De tuin werd in rechthoekige compartimenten verdeeld waarin een parterre de broderie, een doolhof en een groentheater werden opgenomen, die terug verwijzen naar de 18de-eeuwse aanleg. Ook twintigste-eeuwse elementen, zoals een rosarium, een bloementuin en een tennisbaan kregen een plaats in de aanleg. Door de Franse tuinarchitect R.E. André werden later enige veranderingen in de zijparterre doorgevoerd. In 1913 werd de zoon William Frederick Charles Henry de nieuwe heer van Middachten. Deze nam in 1938 zijn intrek in het oostelijke bouwhuis waarna het kasteel nauwelijks gebruikt werd. Vanaf 1958 bewonen Graf zu Ortenburg en zijn echtgenote Isabelle Adriënne gravin Aldenburg Bentinck het oostelijke bouwhuis. Zeldzaam is dat het nog steeds in particulier bezit zijnde Middachten nooit is verkocht en alleen door vererving in andere handen is overgegaan, waardoor de geschiedenis slechts aan vier familienamen is verbonden: Van Middachten, Van Raesfelt, Van Reede, Aldenburg Bentinck en thans Zu Ortenburg. Ook de compleetheid van de buitenplaats in haar historische samenhang met opstallen, gronden, inventarissen, beheer- en wooncultuur is een vrij uniek gegeven. In 1967 heeft een restauratie van het huis plaats gevonden, waarbij onder andere in het zuidwesten van het onderhuis de schietgaten van de middeleeuwse burcht weer zichtbaar zijn gemaakt; de boogbrug werd in gewijzigde vorm (gebogen dek in plaats van een plat dek) gerestaureerd. Naar aanleiding van een herstelplan van de Heidemij (1982) is een eerste aanzet gegeven tot de renovatie/restauratie van de uitaanleg.
De historische buitenplaats Middachten is uit de volgende samenstellende onderdelen opgebouwd: 1. hoofdgebouw (Middachten), 2. historische tuin- en parkaanleg, 3. oostelijk bouwhuis, 4. stalgebouw, 5. voorbrug naar voorplein met keermuren, 6. vier sokkels met ornament bij voorbrug, 7. zonnewijzer voorplein, 8. toegangsbrug tot hoofdgebouw, 9. twee vazen bij toegangsbrug, 10. twee vazen bij toegangsdeur, 11. oranjerie, 12. tuinmuur met toegangspoorten en twee kabinetten, 13. tuinvaas familietuin, 14. stenen tuinbanken, 15. houten tuinbanken, 16. duiker, 17. stel tuinbeelden westparterre, 18. stel tuinbeelden zuidparterre, 19. inrichting zuidparterre, inrichting lage tuin, 21. prieel, 22. treillage, 23. rozenleiding, 24. administratiegebouw, 25. tuinvazen, 26. werkplaats, 27. hut van Lou, 28. rentmeestershuis, 29. dienstwoning met schuur, 30. ijzeren hek, 31. appelschuur, 32. boerderij 'Gotinks Goed', 33. schaapskooi, 34. boerderij 'Borgh Keppel' met bakhuisje, 35. woonhuis, 36. smidse, 37. dienstwoning, 38. dienstwoning, 39. dienstwoning, 40. boerderij Oud Middachten.
Waardering HISTORISCHE BUITENPLAATS MIDDACHTEN is van bijzonder cultuur-, architectuur-, en tuinhistorisch belang:
- vanwege het hoofdgebouw, dat een gaaf bewaard voorbeeld is van een in het laatste kwart van de 17de eeuw gebouwd kasteel in classicistische stijl, waarin middeleeuws muurwerk bewaard is gebleven;
- vanwege de ouderdom van de gehele buitenplaats in combinatie met de compleetheid en gaafheid;
- vanwege de hiërarchisch opgebouwde geometrische parkaanleg met gebouwde architectonische onderdelen, die een goed voorbeeld is van een formeel opgezette Gelderse historische buitenplaats uit de 18de eeuw met elementen van een aanleg in landschapsstijl uit de 19de eeuw en een gaaf bewaard gebleven en vernieuwde tuinaanleg van begin 20ste eeuw;
- vanwege de compositorische waarde van de verschillende complexonderdelen.
