Inleiding
De KERK, die in 1882 door de aannnemer R.K. Sybrandy werd gebouwd, is een ontwerp in Eclectische stijl van de Leeuwarder architect H.H. Kramer.
De kerk vervangt een middeleeuwse kerk ter plaatse; de traditionele oost-west oriëntatie is daarbij volledig omgekeerd. Bij de sloop van de oude kerk is een van de twee luidklokken, namelijk die uit 1252 verkocht. Deze bevindt zich tegenwoordig in het Rijksmuseum te Amsterdam. De vervangende klok werd tijdens de Tweede Wereldoorlog uit de toren genomen en keerde na de oorlogshandelingen niet terug. Daarvoor in de plaats kwam een luidklok, gegoten bij Jacobus van Bergen te Heiligerlee.
Omschrijving
De kerk heeft een eenvoudige plattegrond: de kerkzaal is vijf raamtraveeën diep, heeft een driezijde sluiting aan de westzijde en een toren aan de oostzijde. Het muurwerk is opgetrokken in bruine baksteen, verlevendigd met gele baksteen in tectonische elementen, zoals banden en blokken in de streklagen boven de vensters en in de deuromlijsting. Het metselwerk is uitgevoerd in staand verband met een knipvoeg. Het schip heeft een zadeldak met driezijdige sluiting, gedekt met leien in maasdekking; op de nok een smeedijzeren crète; bakgoot op het muurwerk en op het buitenboeibord; elkaar overlappende leien met één afgesnoten hoek.
De gevels van de kerk zijn horizontaal geleed door een trasraam met een hardstenen plint en een borstwering met een beroete band van vier steenlagen. Deze wordt beëindigd door een geprofileerde lijst die gelijktijdig afzaat is van de vensters, waarvan de hoogte correspondeert met de versnijding van de steunberen. Het opgaande muurwerk wordt ter hoogte van de geboorte van de rondbogen van de vensters onderbroken door een omgaande lijst van de staande streklaag in zaagtandprofiel. Aan de onderzijde van deze streklaag bevindt zich één laag van beroete baksteen en aan de bovenzijde drie lagen gele baksteen die ook bloksgewijs in de omlijsting van de rondboogvensters zijn opgenomen. De gevel wordt beëindigd door strek- en rollagen in een getande uitkraging en decoratief metselwerk in gele baksteen.
De gevel wordt verticaal geleed door eenmaal versneden steunberen en aan de oostzijde een overhoekse steunbeer met geprofileerde, hardstenen afdekplaten. De westgevel heeft een afdeklijst met een klimmend boogfries. Elke travee heeft een rondboogvenster met tweelichts-vensters en gekleurd glas-in-lood met geometrische randversieringen en ijzeren voorzetramen. In de meest oostelijke travee zijn alle ramen opgedeeld in tweelichts onder- en bovenramen.
De toren aan de oostzijde van de kerk verjongt éénmaal. De eerste geleding van de toren, tot aan de gootlijn van de kerkzaal, volgt globaal de indeling van de gevels van de kerkzaal; de steunberen op de hoeken van de toren versnijden echter tweemaal. Aan de oostzijde een porte brisée met gesneden deurkalf en een rondboog bovenlicht. De deur heeft een geblokte, bakstenen omlijsting met een hardstenen sluitsteen. Rechts naast de deur is een ingekerfde baksteen met de inscriptie: S.d.B. / 1882 //, de initialen van kerkvoogd S. De Boer die de eerste steen heeft gelegd. Boven de deur is een eenvoudig vierlichtsraam met een rollaag in een spaarveld; aan de beide zijgevels rondboog spaarvelden. Het spaarveld aan de oostzijde is opengebroken met een tweelichtsraam en gekleurd glas-in-lood; de spaarvelden in de zijgevels van de toren zijn blind en verlevendigd door strooikruisjes in gele baksteen in het staand verband. In de afsluiting van de spaarvelden een ronde, metalen wijzerplaat. De eerste torengeleding wordt afgesloten door een boogfries in een rollaag van gele baksteen met een cordonlijst en gelijktijdig afzaat van de galmgaten. Daarboven, in de tweede torengeleding, is een klokkenzolder met aan vier zijden dubbele galmopeningen in spaarvelden. De toren wordt afgesloten met een getande uitkraging en een ingesnoerde, achtkante spits belegd met leien in maasdekking en bekroond door een appel met torenkruis en een weerhaan. Aan de oostzijde een kleine houten dakkapel. Het INTERIEUR van de kerk bestaat uit een portaal met zijruimten en de kerkzaal met orgelgalerij. Tot de waardevolle interieuronderdelen uit de bouwtijd behoren onder meer preekstoel, doophek, herenbanken en een orgel; in de toren een luidklok uit 1607. In het portaal liggen vloertegels in een blokpatroon (geel en zwart), de lambrizering is betegeld met tegels van de firma Van Hulst uit Harlingen; de tegels hebben een blauwe decoratie van een vierpasmotief met klavers. Aan de zijwanden hardstenen gedenkplaten met inscripties in goud: AAN DEN KERBOUW / IS DEN 4E AUGUSTUS 1882 / DEN EERSTEN STEEN / GELEGD DOOR / S.J. DE BOER. / ONTWORPEN DOOR / H.H. KRAMER, ARCH: / TE LEEUWARDEN. / GEBOUWD DOOR / R.K. SYBRANDY / VAN WIRDUM. // en op de andere plaat de namen van de predikant, drie kerkvoogden, waaronder S. de Boer, en drie notabelen. De deuren naar de zijruimten hebben glaspanelen met glas-in-lood van gekleurd en geëtst glas. Een porte brisée leidt naar de kerkzaal. De wanden van de kerkzaal zijn geleed door gepleisterde muurstijlen op consoles met acanthusbladeren, een composiet-kapiteel en een kroonlijst. Daarop rust een gedrukt, gepleisterd tongewelf met drie trekstangen; op de gewelfribben palmetten; drie ventilatieroosters. De kanselnis is halfrond gesloten en heeft een kraalhouten lambrizering. De preekstoel rust op een korte zuil met teerlingkapiteel waarin het Christusmonogram is gesneden en heeft een dubbele opgang zonder deurtjes in de kuip; op de trappaal een vlampot en een balustrade met gedraaide spijlen. Het getuide klankbord heeft een koepelachtige opbouw, bekroond met een vlampot. Binnen het eenvoudig doophek met panelen en draaihek met smeedijzeren paneeltjes staan aan weerszijden gesloten kerkeraadsbanken. Buiten het doophek staan aan weerszijden twee overhuifde herenbanken met een gesloten voorbank; de overhuiving wordt gedragen door zuilen met teerlingkapitelen. De kerkbanken aan weerszijden van het middenpad hebben deurtjes; op de wangstukken van de lessenaars en op het front van de voorste lessenaar gecanneleerde pilasters. Aan de oostzijde van de kerkzaal is de orgelgalerij. Het front en de balustrade zijn ontworpen door H.H. Kramer. De orgelkas staat ingeklemd tussen een arcadenwand met gordijnroeden op een balustrade; de deelzuiltjes hebben een teerlingkapiteel en bovenop een crète van zink. De orgelkas heeft drie torens, waarvan twee worden bekroond door bazuinende putti vervaardigd door S. Veenstra, en de middentoren met een harp. Het orgelinstrument is een éénklaviersinstrument met een combinatie-lade, in 1883 gemaakt door de fa. Bakker en Timmenga uit Leeuwarden. Het is een van de vroege werken van de firma en werd in 1884 afgeleverd.
De kleurstelling van het kerkinterieur is oorspronkelijk: de kerk is in eiken-imitatie uitgevoerd door W.P. Zeldenrust uit Opeinde; het orgel is uitgevoerd in palissander-imitatie door W.P. Zeldenrust en diens zoon P.W. Zeldenrust.
In de toren een 19de-eeuws mechanisch uurwerk. Op de klokkenzolder hangen twee luidklokken boven elkaar in de klokkestoel. De oudste klok dateert uit 1607 en is gegoten door G. Gregori. De knoop is versierd met karyatide-figuren; op de mantel namen van personen "IN DE DORPE WARSTEYNS" en "GREGORIUS HALLENSIS MF ANNO 1607".
De kapconstructie bestaat uit een variant op de sporenkap met hangwerk. Aan de spantbenen zijn de schenkelspanten van het gewelf bevestigd.
Waardering
De kerk die in 1882 door de aannnemer R.K. Sybrandy werd gebouwd naar een ontwerp in Eclectische stijl van de Leeuwarder architect H.H. Kramer is van algemeen cultuur- en architectuurhistorisch belang:
- vanwege de afwijking van de traditionele oriëntatie van een kerkgebouw,
- vanwege het bijzondere belang van het gebouw binnen het oeuvre van de architect H.H. Kramer, die zowel het gebouw als de orgelkas en mogelijk het andere meubilair ontwierp,
- vanwege de hoge mate van esthetische kwaliteit van het ontwerp,
- vanwege het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en het kleurgebruik van onderdelen van de kerk,
- als beeldbepalend element voor het aanzien van het dorp,
- vanwege de zeer hoge mate van architectonische en visuele gaafheid van zowel het exterieur als het interieur van het kerkgebouw,
- vanwege de zeer hoge mate van gaafheid van de kerk in relatie tot de structurele gaafheid van het dorp en de landschappelijke omgeving,
- vanwege de zeer hoge mate van zeldzaamheid op provinciaal niveau van gaafheid van de hierboven genoemde criteria.
