Omschrijving van het complex
Complex HISTORISCHE BUITENPLAATS DEKEMASTATE bestaande uit een HOOFDGEBOUW (1), TUIN- EN PARKAANLEG (2), HOUTEN BRUG MET HAMEI (3), TUINMUUR MET POORT (4 ), KAS (5), ZONNEWIJZER OP SOKKEL (6), vier TUINVAZEN (7A - 7D), FLORABEELD (8), TUINMANSWONING (9), HOUTEN SCHUUR (10) en BAKHUISJE (11). De dienstwoning uit 1860, ook genaamd het Boterhuis (Op e terp 9), aan de noordzijde is in 1993 op onhistorische wijze herbouwd en wordt niet opgenomen in het beschermde complex.
Archeologische vondsten op het terrein tonen aan dat er reeds in de 12de en 13de eeuw sprake van bewoning is geweest op deze plaats. De eerste geschreven bronnen uit 1486 en 1488 spreken van een huis genaamd Fetsa State. In 1486 erfde Pieter Camstra dit goed van zijn vader en verbond er zijn naam aan. Zo was het lange tijd als Camstrastate bekend. Camstra raakte berokken bij de zogeheten strijd tussen Schieringers en Vetkopers. In 1492 werd de oude state verwoest en vrijwel direct herbouwd. Ten tijde van Camstra's zoon Rienck was de strijd nog niet gestreden. In 1498 werd het huis belegerd en beschoten. Het liep daarbij ongetwijfeld de nodige schade op, maar werd niet verwoest. Riencks dochter en erfgename, Reynsck van Camstra, erfde in 1522 het huis van haar vader. Zij was gehuwd met Hette Dekama. Aan deze bewoners dankt de state zijn huidige naam. In 1791 kwam Dekemastate door een huwelijk in de familie Van Wageningen. Het huis werd in 1814 in opdracht van Gerard van Wageningen ingrijpend verbouwd en gemoderniseerd, waarbij onder andere de verdieping van het huis werd gesloopt. In 1924 waren er plannen voor een ingrijpende reconstructie van de state, naar een ontwerp van de architect G.J. Veenstra uit Leeuwarden, maar deze is niet uitgevoerd. Over de aanleg van de omringende tuin- en parkaanleg is weinig bekend. Deze is vermoedelijk altijd eenvoudig geweest en gericht op agrarisch gebruik. De kadastrale minuut van 1820 laat in hoofdzaak bouw- en weiland zien. Vanouds bestaat de aanleg in hoofdzaak uit twee omgrachte eilanden en een eenvoudig lanenstelsel. Het westelijke eiland is bescheiden van formaat en wordt voor de helft in beslag genomen door het huis. Het min of meer rechthoekige eiland ten oosten daarvan is in gebruik als weide. De state is vanuit het westen en zuiden toegankelijk, via respectievelijk de oprijlaan vanaf de Dekemawei (beplant met monumentale linden) en de Finsterbuorrensingel vanaf de buurtschap Finsterbuorren. Het is bekend dat in de periode 1702 - 1706 J.G. Semler, stadhouderlijk hovenier, werkzaam is geweest op de state, maar het is niet bekend waaruit zijn werkzaamheden hebben bestaan. In de 19de eeuw zijn er op kleine schaal enkele landschappelijke verfraaiingen aangebracht. De ruimte tussen huiseiland en koetshuis (het voorplein) kreeg een landschappelijke inrichting met een gebogen oprit en verder werd er een dubbel slingerpad ten zuiden van de omgrachte weide aangelegd. Op de kadastrale minuut van 1820 wordt het westelijke, ommuurde deel van de tuinaanleg al als "tuin" vermeld. Waarschijnlijk was er een moestuin ingericht. De ommuring van dit deel dateert echter pas van 1910. De familie Van Wageningen heeft tot 1996 het beheer over de state gevoerd. In dat jaar is het complex ondergebracht bij de Stichting Dekemastate. In 1997-'98 is het hoofdgebouw gerestaureerd en ingericht als museum. Op de zolderverdieping is woonruimte gerealiseerd. Aansluitend is in 1999-2000 het noordwestelijke, ommuurde deel van de tuin voorzien van een nieuwe inrichting.
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. De Dekemastate is gelegen in de zuidoosthoek van het dorp Jelsum en beslaat een min of meer rechthoekig terrein. Het complex wordt aan de noord- en oostzijde begrensd door de Haven, tegenwoordig Jelsumer vaart genaamd. Aan de zuidzijde bepaalt de bomensingel de grens en aan de westzijde het voetpad dat ten westen van de tuinmuur loopt. De oprijlaan, de Swarte Singel, bevindt zich in de zuidwesthoek en loopt in westelijke richting naar de Dekemawei. De secundaire toegangslaan, de Finsterbuorrensingel, loopt in zuidelijke richting tot aan het gehucht Finsterbuorren. Beide lanen vallen binnen de begrenzing van het beschermde complex.
Waardering van het complex
Het complex historische buitenplaats Dekemastate is van algemeen cultuurhistorisch belang:
- vanwege de laat middeleeuwse oorsprong;
- vanwege de herinnering aan de regionale historie;
- als voorbeeld van een organisch gegroeide historische eenheid;
- vanwege de ruimtelijke samenhang met kerk en dorpsbebouwing;
- in de reeks van states rondom Leeuwarden.
