Inleiding
Op een nagenoeg rechthoekig terrein tussen 1864 en 1877 in landschapsstijl op voormalige weilanden aangelegd RIJ- EN WANDELPARK, oorspronkelijk genaamd Het Nieuwe Park, vanaf 1867 Vondelpark, naar een ontwerp van J.D. Zocher jr. en L.P. Zocher in opdracht van de Vereeniging tot Aanleg van een Rij- en Wandelpark te Amsterdam. Initiatiefnemer van het project was een groep rijke zakenlieden rond C.P. van Eeghen. Doel was, in navolging van andere buitenlandse steden, het in de nabijheid van de eigenlijke stad aanleggen van een volkspark, enerzijds als recreatie voor de Amsterdamse burger; anderzijds als groene long in een opkomende industriele omgeving. De financiering werd verzorgd door de burgerij door middel van donaties.
Het Vondelpark, het eerste volkspark van Nederland, is in twee verschillende fasen tot stand gekomen. Het smalle stuk, gelegen tussen Zandpad en Vossiusstraat, kwam in 1864 tot stand naar een ontwerp van J.D. Zocher jr. Direct daarop volgde een tweede stuk dat zich uitstrekte ongeveer tot aan de huidige Gerard Brandtstraat in het noorden en de Jacob Obrechtstraat in het zuiden, eveneens naar een ontwerp van J.D. Zocher jr. maar nu in samenwerking met zijn zoon L.P. Zocher. Dit deel was gereed in mei 1865. Deze twee parkdelen hadden samen een oppervlakte van 10 ha. Het derde deel, tot aan de Amstelveenseweg, werd in 1876-1877 aangelegd naar een ontwerp van L.P. Zocher. Het uiteindelijke park had een oppervlakte van 45 ha. Grofweg wordt het Vondelpark in het oosten begrensd door de Stadhouderskade, in het zuiden door de Vossiusstraat, P.C. Hooftstraat, Van Eeghenlaan, Van Eeghenstraat, Koninginneweg, Koningslaan, Emmalaan, Sophialaan, Waldeck Pyrmontlaan, in het westen door de Amstelveenseweg en in het noorden door het Zandpad, de Vondelstraat en de noordelijke Overtoomstrook. De grens van het Vondelpark loopt tot en met het omringende hekwerk. Daar waar geen hekken zijn maar waterpartijen volgt de grens de waterlijn tot aan de beschoeiing.
De hoofdstructuur van het park is bewaard gebleven; sommige details echter niet. Het beloop van de paden is hier en daar enigszins veranderd en de paden vertonen niet meer hun oorspronkelijke breedte. In de loop der tijd is het plantenassortiment voor een aanzienlijk deel gewijzigd maar op strategische plaatsen in het park bevinden zich diverse bomen, struiken en planten. Er is hierbij bewust naar variatie gestreefd. De ruimtelijke opzet van het park is bijzonder. Een wandeling door het park voert als vanzelf naar een aantal objecten zoals het theehuis, het Vondelmonument of de muziektent.
Latere toegevoegde waarden vormen enkele sportfaciliteiten (twee tennisverenigingen) en het in het midden van de jaren zestig verschenen rosarium (aangelegd op de plek waar het voormalige rosarium was gelegen).
N.B. In 1953 werd het Vondelpark eigendom van de gemeente Amsterdam.
Het Vondelparkcomplex heeft de volgende, samenstellende onderdelen:
1. Historische parkaanleg (mon.nr. 504839);
2. Parkopzichterswoning, Vondelpark 1 (mon.nr. 504736);
3. Paviljoen, Vondelpark 3 (mon.nr. 504833);
4. Gemaal (vanaf 1903 parkopzichterswoning), Vondelpark 4 (mon.nr. 504748);
5. Theehuis, Vondelpark 5 (mon.nr. 504760);
6. Vondelmonument (mon.nr. 504742);
7. Muziektent (mon.nr. 504754);
8. Brug 450, smeedijzeren loopbrug (mon.nr. 504808);
9. Brug 453, smeedijzeren loopbrug (mon.nr. 504814);
10. Brug 455, smeedijzeren loopbrug (mon.nr. 504827);
11. Hoofdingang Stadhouderskade (mon.nr. 504766);
12. Ingang Emmalaan met Willemsbrug (mon.nr. 504820);
13. Ingang Van Eeghenstraat (mon.nr. 504790);
14. Toegangshek aan Amstelveenseweg met twee ingangen (mon.nr. 504846);
15. Groep van vijf identiek uitgevoerde toegangshekken aan Koninginneweg, Roemer Visscherstraat, P.C. Hooftstraat, Vondelstraat t/o nr. 164 en Vondelstraat t/o Vondelkerk (mon.nr. 504772).
De objecten zijn op bijgevoegde kaart (minuut Vondelpark, overzicht 1:2000) met het corresponderende nummer aangegeven.
Omschrijving
Het park is aangelegd op een aantal voormalige weilanden en bestaat uit waterpartijen (de meeste voorzien van eilandjes), rij- en wandelpaden, ruiterpaden, lanen, weides, bossages, gebouwen en hekken. De hoofdingang ligt aan de Stadhouderskade waarvan de geasfalteerde oprit in een flauwe curve doorloopt tot even voorbij de Vondelbrug en zich dan splitst in twee eveneens geasfalteerde en van elkaar wegbuigende lanen. De een buigt naar het noorden en loopt evenwijdig aan de Overtoom tot aan de Amstelveenseweg (voormalige drafbaan, thans Platanenlaan). De ander buigt naar het zuiden en loopt langs de zuidelijke rand van het park eveneens naar de Amstelveenseweg. Onderweg vertakken de hoofdlanen zich in allerlei slingerende zijpaden. In de oostelijke helft van het park bevinden zich drie grillig gevormde waterpartijen die niet met elkaar in verbinding staan. In het westelijk deel van het park bevinden zich slingerende waterpartijen met scherpe curves die op de hoeken uitmonden in vijvers.
Waardering
In twee verschillende fasen tot stand gekomen Vondelpark naar ontwerp in landschapsstijl van J.D. en L.P. Zocher is van grote landschappelijke, cultuurhistorische, tuinarchitectuurhistorische en stedebouwkundige waarde:
- als eerste volkspark van Nederland;
- vanwege de over het algemeen gaaf bewaarde aanleg in landschapsstijl bestaande uit rij-, wandel- en ruiterpaden, waterpartijen met eilandjes en de weides;
- vanwege de invloed op andere parken (zowel in Nederland als daarbuiten);
- als (zelfs over de landsgrenzen) bekendste stadspark van Nederland;
- vanwege een aantal in het park aanwezige gebouwen en sculpturen, bruggen en een deel van het omringende hekwerk met toegangen;
- als een van de hoogtepunten in het oeuvre van J.D. en L.P. Zocher;
- vanwege de stedebouwkundige relatie met het zuidelijk van het Vondelpark gelegen Willemspark (het enige villapark in Amsterdam) en de niet los te koppelen relatie met een groot deel van de omringende randbebouwing.
