OMSCHRIJVING COMPLEX.
HISTORISCHE BUITENPLAATS DORDWIJK (Dordrecht/Dubbeldam).
De historische buitenplaats Dordwijk is omstreeks 1630 gesticht in de Polder Oud-Dubbeldam - vermoedelijk ter plaatse van het kooikershuis van Gerrit Thonisz. - bij een knik van de polderdijk (als onderdeel van de Napoleonsweg Parijs- Amsterdam beplant en bestraat in 1808-11 en Straetwegh genoemd, later Dubbeldamse weg, thans Dordwijklaan) en het voormalige riviertje de Dubbel, die respectievelijk als dijkweg en vaart de kernen van Dordrecht en Dubbeldam met elkaar verbonden. De stichter was wellicht Cornelis van Beveren.
Na diverse verervingen werd de buitenplaats - die toen omstreeks 4 ha groot was en een dubbel herenhuis met achtzijdige toren, een boerenwoning, tuinmanswoning, schuur, tuin en boomgaard omvatte op een met iepen omplant, rechthoekig omgracht terrein, alsmede bouw- en weiland - in 1692 verkocht aan de brouwer Pieter Onderwater. Destijds werd de hofstede ook wel het Torensteedje genoemd.
De familie Onderwater heeft Dordwijk in de loop van de 18de eeuw uitgebreid en verfraaid (ondermeer door de aanplant van eiken bij de ingang, en elders van paardekastanjes, acacia's en beuken). De schuur werd vergroot, het huis werd gemoderniseerd, waartegenover in 1773 een nieuwe stenen heul met houten toegangshek werd gebouwd en achter in de boomgaard bij de tuinmanswoning kwam een in Queen Anne-stijl gemeubileerde koepel (gesloopt omstreeks 1860).
In het begin van de 19de eeuw kwam de buitenplaats in bezit van de familie Stoop; in 1852 werd zij verkocht aan Pieter van de Wall (officier van justitie te Dordrecht), waarna Dordwijk belangrijk werd uitgebreid en een grote metamorfose onderging. Het herenhuis werd deels gesloopt en deels uitgebreid en verbouwd tot 'kasteelboerderij' met koetshuis, hooizolder en andere utilitaire bestemmingen ( o.a. mattenschuur, vorstvrije kelder). De Haarlemse tuinarchitect J.D. Zocher jr. leverde in 1852 het ontwerp voor een parkaanleg in landschapsstijl met slingerende waterpartijen als nieuwe omgrenzing. Na het overlijden van haar echtgenoot stelde Maria Jacoba van de Wall- Repelaer in 1854 Christoffel Eggink (voordien werkzaam op de buitenplaats Vredenburgh te Voorburg) aan als rentmeester/tuinman, die een belangrijk stempel op de buitenplaats zou drukken. Nog in hetzelfde jaar ontwierp Eggink, in aansluiting op het werk van Zocher, een plan tot uitbreiding en verfraaiing van het park in landschapsstijl. Ook ontwierp Eggink prielen, rustbanken, bruggen en andere tuin-objecten voor het park, waaronder een - inmiddels verdwenen - achtzijdig chinees eendenhok op een vlot. In 1856 kwamen ten zuiden van de oorspronkelijke tuinmanswoning (in 1860 gesloopt) een L-vormige villa (huize Dordwijk), op een enigszins verhoogd terrein, en een door een rank ijzeren hekwerk omgeven hertenkamp gereed, die sindsdien het visuele middelpunt van de parkaanleg vormen.
Na uitbreiding van de nutstuinvoorzieningen (vergroting broeikas, aanleg kersenboomgaard, nieuwe aanplant van de boomgaard en bouw in 1858 van een ananaskas) werd Dordwijk in 1860 zuidwaarts uitgebreid tot aan de Achterweg met het 'Nieuwe Werk', waarvan de parkaanleg in landschapsstijl eveneens door C. Eggink is ontworpen. Tevens ontwierp Eggink een nieuwe oranjerie, tuinmanswoning en heul met ijzeren toeganshek (ter plaatse van de heul uit 1773), die alle in 1861 gereed kwamen. De eclectische oranjerie, die de oude - naar de Dordtse buitenplaats Weizigt overgebrachte - oranjerie bij de vroegere tuinmanswoning verving, is in het hart van het vergrote park gesitueerd in de flauwe bocht van de slingerende, centrale waterpartij en heeft mede als onderkomen gediend van de verzameling oranjebomen die afkomstig was van de Haagse buitenplaats Sorghvliet van raadspensionaris Jacob Cats. De tuinmanswoning, waarbij ondermeer eikehouten kasten, binnenluiken en andere onderdelen van het vroegere herenhuis werden hergebruikt, werd evenwijdig aan het herenhuis opgetrokken, aan de zuidoostzijde van de oorspronkelijke buitenplaats-kern.
De met houten schutting en lange tuinmuur van ijsselsteen omheinde moestuin werd in 1862 voorzien van een groentekas (thans nog aanwezig); de ananaskas werd naderhand afgebroken. Tegen de tuinmuur zijn aan de buitenzijde lange, smalle opslagloodsen opgetrokken, grotendeels in hout; aan de tuinzijde bevatte de tuinmuur tot 1940 een druivenkas; verder waren tot 1940 nog twee broeikassen uit ca. 1900 aanwezig. Tegen de schuttingen werden vruchtbomen geleid, zoals moerbei-, perzik-, abrikoze- en perebomen; in het verlengde van de schuttingen hebben leivruchtbomen gestaan tot aan de oranjerie.
In 1880 vestigde jhr. P.J.J. Repelaer zich op de buitenplaats en werd de L-vormige villa Dordwijk (in oorsprong mogelijk door Zocher ontworpen) getransformeerd tot het huidige driebeukige gebouw in Chalet-stijl en in de nieuw aangebouwde oostvleugel ondermeer voorzien van bovendeur- en plafondschilderingen naar ontwerp van Johannes Stortenbeker , verwijzend naar Flora en het buitenleven; de centrale vleugel kreeg een marmeren hal met stucplafond, gecanneleerde pilasters, serre en trappenhuis. In dezelfde periode kwam achter de 'kasteelboerderij' nabij de muurloods het nieuwe koetshuis tot stand. Langs het aangrenzende rechte pad, deels op de gedempte 17de-eeuwse omgrachting, was verder een eenvoudige houten ijshut met rieten dak gebouwd, die in januari 1992 door een omvallende boom werd verwoest.
(Vervolg complexomschrijving) In 1892 werd de buitenplaats in westelijke richting uitgebreid, alwaar naar ontwerp van de Amsterdamse architect J.F. Klinkhamer villa Sorghvliet werd gebouwd in een schilderachtige, eclectisch- renaissancistische trant, bij wijze van winterverblijf. De in 1899 vergrote villa is gesitueerd nabij de buitenbocht van de westelijke waterpartij en toegankelijk via een lange, licht gebogen oprijlaan, die begint bij de kruising van de huidige Dordwijklaan en Randweg en met een keerlus eindigt voor het a-symmetrisch opgezette huis.
In 1929 werd aan de ZO-zijde, aan de buitenrand van Egginks eerste uitbreiding, een betonnen zwembad aangelegd, dat tot 1967 als zodanig heeft gefunctioneerd.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de 'kasteelboerderij' tengevolge van oorlogshandelingen door brand getroffen in mei 1940 en werd villa Dordwijk door Duitse bezetters bewoond, die achter in de villatuin een munitiedepot en schuilkelder lieten aanleggen. De kasteelboerderij werd in 1941-42 naar ontwerp van de Dordtse architect B. van Bilderbeek herbouwd, met medewerking van de architecten M.O. Beek te Leeuwarden en C.J. Wierda te Heerenveen. De deels gespaard gebleven achtzijdige toren werd hersteld en voor het overige werd alleen de hoofdvorm gehandhaafd; het woongedeelte aan de voorzijde werd in sobere historiserende trant uitgevoerd en het L-vormige bedrijfsgedeelte in traditionele trant, met gebruik van moderne bouwmaterialen; ook werd het gebouw rondom bestraat. Tevens werd Dordwijk als landgoed beschermd krachtens de Natuurschoonwet.
Tot 1955 was de oorspronkelijke boomgaard (thans grasland) beplant met oud- Hollandse hoogstamrassen.
In 1976 werd de volledige buitenplaats door de familie Repelaer via de gemeente aan het rijk verkocht en kwam het landgoed in beheer bij Staatsbosbeheer. Sinds 1986 is door de stichting Beeldentuin Dordwijk een deel van het terrein rondom villa Sorghvliet ingericht als Beeldentuin. De villa werd in januari 1995 door brand getroffen, waardoor de oorspronkelijke kap grotendeels verloren ging, terwijl de bouwmuren nog grotendeels bewaard zijn gebleven.
Van de oorspronkelijke 17de-eeuwse aanleg, waarschijnlijk in formele trant, is door de bovengeschetste latere ontwikkelingen weinig meer bewaard gebleven dan de (deels gereconstrueerde) achtzijdige toren van de 'kasteelboerderij' en een deel van de omringende rechtlijnige structuur. Daarentegen is de 19de-eeuwse parkaanleg in landschapsstijl naar ontwerp van Zocher en Eggink, met bijbehorende beplanting, rondwandelingen en waterpartijen nagenoeg compleet aanwezig, met inbegrip van het nog steeds functionerende hertenkamp. Het oorspronkelijk visuele contrast van de door besloten boomsingels van het omringende open weidenlandschap afgeschermde buitenplaats, is aan de NW-zijde door de latere aanleg van de provinciale weg op een hoog dijklichaam verloren gegaan; aan de ZW- en NO-zijde sluiten moderne dagrecreatieparken op het thans nog aan drie zijden van boomsingels voorziene terrein van Dordwijk aan (Overkamp en Dubbelmondepark) en aan de ZO-zijde bevindt zich aan de overzijde de eenzijdige lintbebouwing langs de Burgemeester Jaslaan. Aan de overzijde van de Dordwijklaan (voorheen Dubbeldamseweg) resteert nog ten dele de laanbeplanting van kastanjebomen; de overige laanbomen zijn in de tweede Wereldoorlog (1941) gerooid. De omgrenzing van de historische buitenplaats staat op de bij deze registeromschrijving behorende kaart aangegeven en wordt in de omschrijving van onderdeel 1 van dit complex nader gespecificeerd.
De historische buitenplaats Dordwijk bestaat uit een aantal samenstellende onderdelen die afzonderlijk worden beschreven.
N.B. de munitiebergplaats en schuilkelder in de tuin van villa Dordwijk vallen niet onder de bescherming. Evenmin maken de ontwateringsgreppels in de weide van de hertenkamp, noch het gemaal uit 1955 nabij de noordhoek van het terrein deel uit van de historische parkaanleg.
De historische buitenplaats Dordwijk is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang vanwege:
- de zeldzame combinatie van drie woonkernen uit verschillende perioden, waarbij de oorspronkelijke 17de-eeuwse aanleg nog hoofdzakelijk herkenbaar is aan de - deels gereconstrueerde - 'kasteelboerderij' en de omringende rechthoekige structuur, de midden-19de-eeuwse landschappelijke aanleg rondom villa Dordwijk thans het meest beeldbepalend is en de soberder laat-19de-eeuwse uitbreiding rondom villa Sorghvliet beeldondersteunend is;
- de 19de-eeuwse parkaanlegin landschapsstijl, die met bijbehorende beplanting, rondwandelingen, waterpartijen, hertenkamp en gebouwde onderdelen vrijwel compleet bewaard gebleven is en die een belangrijk voorbeeld vormt van het late werk van Zocher en diens invloed op andere tuinarchitecten;
- de in vijf zicht-assen gesitueerde villa Dordwijk, die zowel uit- als inwendig een goed voorbeeld is van de rijk gedetailleerde eclectische, op het 'buiten wonen' georienteerde bouwstijl uit het derde kwart van de 19de eeuw en zeldzaam in haar driebeukige opzet;
- de markant aan de centrale waterpartij gesitueerde oranjerie, die met haar grotendeels glazen voor- en zijgevels, gedeeltelijk glazen kap, en ijzerconstructie een vroeg voorbeeld is van de eclectische, technisch vernieuwende bouwstijl uit het derde kwart van de 19de eeuw;
- de later toegevoegde villa Sorghvliet als voorbeeld van de laat-19de-eeuwse eclectisch-renaissancistische bouwstijl. Dit complex omvat de volgende onderdelen: 1. HISTORISCHE PARKAANLEG, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497171. 2. VILLA DORDWIJK, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497172. 3. ORANJERIE, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497173. 4. VILLA SORGHVLIET, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497174. 5. KASTEELBOERDERIJ, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497175. 6. TUINMANSWONING, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497176. 7. KOETSHUIS, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497177. 8. WAGENSCHUUR, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497178. 9. TUINMUUR MET MUURLOODS, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497179. 10. KAS, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497180. 11. BOOGBRUG MET TOEGANGSHEK NAAR DORDWIJK, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497181. 12. TOEGANGSHEK NAAR SORGHVLIET, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497182. 13. KETTINGBRUG, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497183. 14. TENTBRUG, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497184. 15. BLOEMENBRUG, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497185. 16. VLOTBRUG, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497186. 17. BRUG NAAR HET NIEUWE WERK, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497187. 18. PRIEEL, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497189. 19. HERTENVERBLIJF, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497190. 20. TUINBEELD, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497191. 21. TUINVAAS, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497192. 22. IJZEREN PRIEEL, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 497193.
