HISTORISCHE BUITENPLAATS VALKENBERG (Gilze Rijen). Alhoewel historische bronnen over Valkenberg teruggaan tot in de 14de eeuw dateert de huidige verschijningsvorm van de buitenplaats ongeveer vanaf de loop van de 18de eeuw en later. Het hoofdmotief van de aanleg van deze buitenplaats, die een aanzienlijke omvang heeft, vormt een formeel en deels landschappelijk lanenpatroon; het formele gedeelte dateert gezien de stijl van uitvoering waarschijnlijk uit de eerste helft van de 18de eeuw. De buitenplaats vormt tot op heden het centrum van het gelijknamige landgoed.
Aan de zuidzijde van de parkaanleg bevindt zich een zogenaamde 'patte d'oie' (een ganzevoet-vormige structuur van 5 lanen in een bos, die elkaar op een centraal punt ontmoeten) rond een rondeel, waarvan de noordelijke, oostelijke en zuidelijke laan nog steeds bestaan. De westelijke laan werd omstreeks 1868 in ruim verlopende curven verlegd. Deze westelijke laan vormt samen met de genoemde rechte ten opzichte van het rondeel gelegen noordelijke laan, die tot even terzijde het huis is doorgetrokken, de westelijke oprijlaan. Aan de NW-zijde van het park bevindt zich de noordelijke oprijlaan, die oorspronkelijk eveneens tot het formele lanenpatroon behoorde, maar die naderhand deels in curven is verlegd. Ter plekke van het rondeel werd in 1812 voor de bijzetting van een familielid van de toenmalige eigenares een in een heuvelpartij opgenomen nog bestaande grafkelder gebouwd.
Tot het genoemde formele patroon in de aanleg behoort voorts de zichtas aan de NO-zijde van het huis (toponiem: Paaltjesdreef, Borchte Baantje). Het formele patroon van lanen en zichtas staat aangegeven op de Kaart van Valkenberg uit 1822 door A.B. van Steensel (afgebeeld in J.H. van Mosselveld, 'Het Landgoed Valkenberg bij Gilze', Jaarboek van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Stad en Land van Breda "De Oranjeboom", deel XIII, 1960, na p. 156). Deze kaart geeft voorts een beeld van de verrichtingen, die onder leiding van de toenmalige eigenaresse mevrouw A.C.L. Jantzon van Nieuwland-Baronesse van der Borch (1804-1847) in het begin van de 19de eeuw op Valkenberg tot stand zijn gebracht en die deels nog in de aanleg te onderkennen zijn. De omgrenzing van de historische aanleg is voor een belangrijk gedeelte terug te voeren op de aanleg, zoals deze in haar tijd gestalte kreeg.
Haar vader, Benjamin Baron van der Borch had in het laatste kwart van de 18de eeuw het verwaarloosde landgoed energiek en kundig gerenoveerd, waarbij hij naar de mode van toen het nuttige en rationele bij het herstel en verandering van het landgoed vooropstelde. Van zijn door de Koninklijke maatschappij van landbouw bekroonde handelingen heeft hij zelf nauwkeurig verslag gedaan in het "Magazijn van Vaderlandschen Landbouw" (red. Jan Kops) in 1803.
In de tijd van mevrouw Jantzon werden de moerassige gedeelten aan de ZW- en NO-zijde van Valkenberg -waarvan het rendement uit der aard gering geacht kon worden- tot vijverpartijen in landschapsstijl vergraven (de zuidwestelijke vijverpartij is thans deels dichtgeslibt). Slingerbossen en agrarische percelen werden aangelegd op die plaatsen, waar de grondsoort daartoe het meest geeigend was. Voorts werden deze elementen in een gevarieerd verband in een compositie verwerkt, zodat de wandeling een afwisselend karakter kreeg. De in de tijd van mevrouw Jantzon aangelegde slingerbossen zijn grotendeels als bos behouden gebleven, zij het dat het trace van slingerpaden thans voor het merendeel verdwenen is; deze bossen zijn in de aanleg vooral als groenbuffer van waarde.
Door mevrouw Jantzon werden een aantal ornamentele bouwwerken opgericht. Het nog bestaande aan de noordelijke oprijlaan gelegen tuinmanshuis en een ernaast gelegen schuur in chalet- stijl werden in 1845 gebouwd. Eveneens ontstond toen het thans niet meer bestaande jachtopzienershuis, dat zich ten noorden van het huis bevond. Ook de rustieke houten koepel, die zich op een heuvel even ten westen van de westelijke oprijlaan (ongeveer ter hoogte van de grafheuvel) bevindt, werd toen opgetrokken.
In het laatste kwart van de 19de eeuw vonden belangrijke veranderingen op Valkenberg plaats. In 1887, een jaar nadat de toenmalige eigenaar Charles Lucien Paul baron van der Borch in het huwelijk trad met Wilhelmina C.M. van der Goes werd het huis door hem nogal ingrijpend gewijzigd en in 1895 en 1906 volgden nog enkele verbouwingen. Omstreeks deze tijd kwamen ook belangrijke veranderingen in de parkaanleg rond het huis tot stand. Ten zuidwesten van het huis werd een langwerpige nog geheel bewaarde vijverpartij in landschapsstijl uitgegraven. Tussen het huis en de vijverpartij werd een ruime naar het waterniveau geleidelijk afdalende weide in landschapsstijl aangelegd. Vanuit het huis bestond in zuidelijke richting een uitzicht over de nieuwe vijverpartij op twee langwerpige achter elkaar gelegen weiden, die, ten behoeve van een grotere ruimtewerking, door een coulissen-beplanting deels van elkaar en van de vijverpartij worden afgeschermd (thans is dit gezicht deels dichtgegroeid). Aangrenzend aan de in een ruime curve verlopende NW- oever van de vijverpartij bevindt zich een bosstrook (toponiem: Vosseberg), die als coulisse deel uitmaakt van deze nieuwe aanleg in landschapsstijl. Ten westen van de 'Vosseberg' is een onregelmatig patroon van bouw- en weilanden gelegen, waarbinnen een boomgroep de een variatie in perspectiefwerking van dit gebied vergroot.
Aangrenzend aan het noordelijke eindpunt van de westelijke oprijlaan werd uit bestaande onderdelen van de ter plekke gelegen oude boerderij de huidige nog bestaande manege annex paardestal en hondehokken gebouwd. Het koetshuis annex paardestal, dat zich direct ten westen van de manege aan de overzijde van de oprijlaan bevindt, dateert uit de tweede helft van de 19de eeuw. Eveneens in de tweede helft van de 19de eeuw werd aan de NW-zijde van het huis op de as van de noordelijke oprijlaan de huidige neo-formele ronde kom met uitgeschulpte rand aangelegd. Oorspronkelijk bevond zich op deze plaats eveneens een ronde kom; naderhand is deze vergraven tot een kleine vijver in landschapsstijl (vgl. de kaart uit 1822 en het Kadastraal Minuutplan uit ca. 1830). De monumentale hardstenen tuinvaas op sokkel in Lodewijk XVI-stijl op de weide ten zuidwesten van het huis bij de vijverpartij in landschapsstijl werd daar waarschijnlijk in het begin van de 20ste eeuw opgesteld. Uit die tijd dateren ook de twee kleine hardstenen pijlers, die als ornament even ten oosten van het huis zijn geplaatst.
De historische buitenplaats Valkenberg bestaat uit de volgende samenstellende onderdelen: 1. Hoofdgebouw (huis Valkenberg); zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer:490839; 2. Historische tuin- en parkaanleg; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer:490840; 3. Koetshuis annex paardestal; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer:490841; 4. Kom; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer:490842; 5. Tuinvaas op sokkel; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer:490843; 6. Twee pijlers; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer:490844; 7. Tuinmanswoning; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer:490845; 8. Schuur; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer:490846; 9. Manege annex paardestal en hondehokken; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer:490847; 10. Grafkelder; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer:490848; 11. Koepel; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer:490849.
De historische buitenplaats Valkenberg is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang vanwege:
- de verweving van 18de-eeuwse formele aanleg met vroeg 19de-eeuwse toevoegingen in landschapsstijl;
- de aanleg van het parkgedeelte in landschapsstijl uit omstreeks 1887 ten zuiden van het huis, die grote compositorische kwaliteiten heeft;
- de in 'chaletstijl' gebouwde schuur (1845), de rustieke manege annex paardestal en hondehokken (1887) en de tuinmanswoning (1845), die een grote waarde als ornamenteel onderdeel in de aanleg vertegenwoordigen.
