ALGEMENE OMSCHRIJVING VERDEDIGINGSWERKEN BURENDe historische, vnl. middeleeuwse vesting, begrensd volgens een bolletjes-lijn op de bijbehorende kadastrale kaart en waarvan de hierna beschreven samenstellende onderdelen zijn aangeduid op de bijbehorende situatiekaart heeft de volgende kenmerken:A. LOCATIE EN FUNCTIEDe vesting, gesitueerd nabij het v.m. Kasteel Buren, functioneerde in de Middeleeuwen, tijdens het bewind van de Heren van Buren als bestuurscentrum en tevens als grensvesting tegenover het Hertogdom Gelre. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog speelde de vesting een rol t.b.v. de gebiedsbeheersing door het Staatse Leger.
B. BOUWJAREN EN BOUWERSDe Middeleeuwse grachten, muren en poorten zijn aangelegd tegen het einde van de veertiende eeuw, in opdracht van Allard Heer van Buren. Langs een groot deel van de omtrek fungeerde de rivier de Korne als vestinggracht.
De omwalling van de stad werd verbeterd omstreeks het midden van de zestiende eeuw door Alexander Pasqualini van Bologna, in opdracht van de Graaf van Buren. Toen is waarschijnlijk de aanaarding der stadsmuren tot stand gekomen.
Omstreeks 1621 werden, in opdracht van Prins Maurits, door de ingenieurs Cray en Commersteyn de wallen verbeterd; daarbij kwamen delen van de stadsmuur, o.a. aan de noordzijde, onder de verzwaarde wal terecht. De huidige grondvorm van de ommuring, omwalling en omgrachting is nog vrijwel geheel die, welke toen tot stand is gekomen.
De belangrijkste wijzigingen nadien betreffen:
- Waarschijnlijk zijn reeds in de zeventiende en (ged.) achttiende eeuw de noordelijke en westelijke wal afgevalkt of geamoveerd, evenals de daar nog aanwezige muren.
- In 1730 wordt de ophaalbrug voor de Culemborgse poort vervangen door een vaste stenen brug.
- In het begin van de negentiende eeuw wordt weer een deel van de resterende muren afgebroken of verlaagd.
- Waarschijnlijk zijn of waren toen al de grachten aan de westzijde geheel of gedeeltelijk gedempt: een restant ten zuiden van de Culemborgse poort werd nog omstreeks het midden van de twintigste eeuw gedempt.
- Omstreeks het midden van de negentiende eeuw werden de poortgebouwen, m.u.v. de Culemborgse poort, afgebroken; de voorgelegen bruggen zijn dan al (of werden) vervangen door dammen of vaste bruggen.
C. VERSCHIJNINGSVORM EN HOOFDONDERDELEN.
Vrijwel rechthoekige vesting met gedeeltelijk een middeleeuwse ommuring, alsmede kenmerken van een overgangsvorm naar een omwalling volgens het Oudnederlandse stelsel aan de noord- en westzijde, aangelegd over de daar aanwezige (resten van de) ommuring.
De vestingwerken omvatten thans in hoofdzaak:
- Een ommuring aan de zuid- en oostzijde, welke aan de stadszijde vrijwel geheel is aangeaard tot dicht onder het bovenvlak van de muur.
- Een omwalling aan de noordzijde en de westzijde, ten noorden van de Culemborgse poort.
- Een hoofdgracht aan de noordzijde en de westzijde van de Culemborgse poort.
- De als hoofdgracht functionerende rivier de Korne aan de oost- en zuidzijde.
Van de vesting zijn of waren de volgende historische toegangen van belang (vanaf de Culemborgse poort rechtsomgaand):
- De Culemborgse poort aan de westzijde.
- De Keelaffpoort aan de noordelijke hoek.
- De Tielse poort nabij het midden van de oostzijde.
- De Cokxpoort aan de zuidwestelijke hoek van de vesting.
- De Steigerpoort in de as van de Rodeheldenstraat, leidend naar een aanlegsteiger.
- Een doorgang door de oostelijke ommuring/omwalling in de as van de Weeshuisstraat, leidende naar een aanlegsteiger. D. TECHNISCHE BIJZONDERHEDEN.
De meest kenmerkende bijzonderheden zijn:
- De muren zijn licht geconstrueerde muren met trapeziumvormige doorsnede, die thans een keermuurfunctie hebben t.o.v. de aanaardingen aan de stadszijde. Aan de noordzijde is de muur geheel opgenomen in/onder de stadswal. Aan de westzijde zijn restanten opgenomen in de wal, resp. onder de muurhuizen.
- De omwalling langs de noord- en westzijde, aanvankelijk aangelegd volgens Oudnederlands model, is sterk afgevlakt en plaatselijk verlaagd.
- Hetzelfde geldt voor de vorm en het profiel van het Molenbastion.
- De Korne is een natuurlijke waterloop, die bij de "bevestiging" van Buren als hoofdgracht aan de oost- en zuidzijde is gaan fungeren.
- De hoofdgracht heeft aan de noordzijde zijn oorspronkelijke vorm en afmetingen, zij het enigszins versmald, goeddeels behouden; aan de westzijde is de gracht sterk versmald en gedeeltelijk gedempt.
- De poorten hadden het karakter van eenvoudige landpoorten met voorgelegen bruggen; m.u.v. de Culemborgse poort zijn het thans nog slechts coupures in de hoofdwal met soms herkenbare, zeer beperkte, restanten van de vroegere poortgebouwen.
E. SAMENSTELLENDE ONDERDELENDe historische vesting Buren heeft de volgende samenstellende onderdelen:1. Culemborgse poort, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 471019;2. Wal Culemborgse poort - Molenbastion, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 471020;3. Molenbastion, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 471021;4. Wal Molenbastion - Keelaffpoort, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 471022;5. Keelaffpoort, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 471023;6. Wal/muur Keelaffpoort - Tielse poort, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 471024;7. Tielse poort, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 471025;8. Wal/muur Tielse poort - Cokx poort, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 471026;Voor de volgende onderdelen van de vesting zijn of worden soms andere benamingen gebruikt:
- Culemborgse poort: Huizen poort of Huyse poort.
- Tielse poort: Vrouwen poort.
- Steyger poort: Water poort.
- Cokx poort: Koks poort.
- Keelaff poort: Aelwijcksche poort.
F. SAMENVATTING.
Hoewel grote delen zijn gewijzigd of verloren zijn gegaan is het geheel, gevormd door een ommuring/omwalling, vier landpoorten en een hoofdgracht,
- wegens het karakter als middeleeuwse vesting met latere aanpassingen volgens het Oudnederlandse stelsel,een goed herkenbaar voorbeeld van een vesting uit de overgangsperiode van de middeleeuwse aanleg naar het Oudnederlandse stelsel, die gedurende ruim twee eeuwen een rol vervulde in de regionale gebiedsbeheersing.
Welk geheel van algemeen belang is op grond van zijn architectuurhistorische, en krijgsgeschiedkundige, oudheidkundige waarde.
