VERDEDIGINGSWERKEN ENKHUIZEN. De historische Oudnederlandse vesting, begrensd volgens een bolletjeslijn op de bijbehorende kadastrale kaart en waarvan de hierna aangegeven samenstellende onderdelen zijn aangeduid op de bijbehorende situatiekaart heeft de volgende kenmerken:
A. Locatie en functie De stad is gelegen op een in de voormalige Zuiderzee vooruitstekend deel van West-Friesland, van waaruit een groot deel van de scheepvaart kon worden gecontroleerd en beheerst, in het bijzonder die op Amsterdam. De vestingwerken beschermden de havenstad aan de landzijde, alsmede de haventoegangen aan de zeezijde. De werken verloren na de zeventiende eeuw geleidelijk hun betekenis.
B. Bouwjaren en bouwers Van de middeleeuwse versterkingen is nog aanwezig de Zuiderpoort (de zgn. Dromedaris), gebouwd in 1540 aan de zuidelijke haveningangen; deze verdedigingstoren werd in 1649-1658 met twee verdiepingen verhoogd. De wallen en bastions zijn aangelegd in de periode 1595-1600 naar een ontwerp en onder leiding van Adriaan Anthoniszn. en in hun huidige verschijningsvorm nog als zodanig herkenbaar. De sluizen en sluishuizen Boereboom en Oude Gouwsboom werden tegelijk met de aardwerken gebouwd. De Koepoort kwam in 1599 in houten uitvoering tot stand. De belangrijkste wijzigingen sinds 1600 betreffen: - de vervanging van de houten Koepoort door een stenen gebouw in 1649; - de verhoging van de Dromedaris in 1649-'58. - de wijziging van het dak van de Koepoort en de bouw van de klokke- koepel daarop in 1730. - het dempen van de gracht om de Dromedaris in 1817; - het amoveren van bastion I en een deel van courtine I-II met de resten van de Keetenpoort t.b.v. de aanleg van de spoorlijn in 1885; - het amoveren van de courtine VI-VII (gedeeltelijk) en de verdedigingswerken ten oosten daarvan in de eerste helft van de twintigste eeuw; - het maken van de coupures door de hoofdwal ter weerszijden van de Koepoort in 1938.
C. Verschijningsvorm en hoofdonderdelen Regelmatig gevormde half-cirkelvormige gebastionneerde hoofdwal met voorgelegen gracht in (oorspronkelijk) halve cirkelvorm aangelegd aan de landzijde van de stad, alsmede een verdedigingstoren aan de haveningang. De bastions zijn aangelegd volgens het Oudnederlandse stelsel.
De vesting bestaat thans in hoofdzaak uit:
- Een hoofdwal op het westelijk en noordwestelijk landfront.
- De hoofdgracht voor dat landfront.
- Een verdedigingstoren ter plaatse van de haveningangen aan de zuidwestzijde.
- In de hoofdwal aan de westzijde een landpoort.
- In de hoofdwal aan de west- en noordwestzijde een sluis met sluishuis.
Van de vesting zijn de volgende historische toegangen van belang:
- Aan de westzijde via een brug over de hoofdgracht en de Koepoort.
- Aan de noordzijde via een dam door de hoofdgracht en een coupure door de hoofdwal ter plaatse van de (geamoveerde) Noorderpoort.
- Over water: aan de zuidoostzijde via de bij de Dromedaris samenkomende haveningangen.
DD.D. Technische bijzonderheden
De meest kenmerkende technische bijzonderheden zijn:
- De bastions zijn aangelegd volgens het Oudnederlandse stelsel; het zijn holle bastions met (resten van) geschutsemplacementen met opritten achter de saillant.
- De hoofdwal heeft nagenoeg de oorspronkelijke hoogte; de borstweringen zijn afgevlakt.
- De hoofdgracht heeft, behoudens een klein gedeelte ter plaatse van het vroeger bastion I en idem ten oosten van bastion VI, de oorspronkelijke vorm en afmetingen goeddeels behouden. De gracht staat via de sluizen Boereboom en Oude Gouwsboom in verbinding met de binnenstadsgrachten en overigens in open verbinding met de watergangen aan de veldzijde.
E. Samenstellende onderdelen. De historische vesting Enkhuizen heeft de volgende samenstellende onderdelen:
1. Courtine I-II; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 464867
2. Bastion II; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 464868;
3. Courtine II-III met Koepoort; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel m monumentnummer: 464869;
4. Bastion III; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 464870;
5. Courtine III-IV met Sluishuis de Boereboom; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 464871;
6. Bastion IV; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 464872;
7. Courtine IV-I; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 464873;
8. Bastion V; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 464874;
9. Courtine V-VI met Sluishuis Oude Goudsboom; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 464875;
10. Bastion VI; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 464876;
11. Courtine VI-VII; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 464877;
12. Dromedaris; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 464878.
De bastions hebben in het verleden de volgende benamingen gehad: II - Hollandia III - Zeelandia IV - Stad en Lande V - Friesland VI - Nassau.
Hoewel hier en daar delen verloren zijn gegaan c.q. zijn gewijzigd, is het geheel gevormd door hoofdwal, vijf bastions, een hoofdgracht, een haventorengebouw, een landpoort en twee sluisgebouwen. - wegens het grotendeels gave karakter als voormalige, regelmatige halfcirkelvormige, volgens het Oudnederlandse stelsel gebouwde havenvesting; een goed herkenbaar en redelijk gaaf bewaard voorbeeld van een zestiende-eeuwse vesting, die van eind zestiende tot eind achttiende eeuw een belangrijke rol vervulde in de bescherming van handel en scheepvaart; welk geheel van algemeen belang is op grond van zijn architectuur-historische, krijgsgeschiedkundige en oudheidkundige waarde.
