RUINE EN AANLEG PARK WIJK BIJ DUURSTEDE. Het oudste bestanddeel van de aanleg van het park van Wijk bij Duurstede vormt de ruine van de donjon, die tussen 1260 en 1280 is gebouwd. Deze woontoren, die aanvankelijk slechts twee vertrekken bevatte, werd in de 15e eeuw van een extra verdieping voorzien. In deze tijd maakte de toren deel uit van een veel uitgebreider versterkt kasteel-complex, dat in opdracht van David van Bourgondie vanaf 1459 tot stand kwam; toen werd ook de zogenaamde Bourgondische toren gebouwd, die ook in deels verruineerde toestand bewaard is gebleven. De omgrachte aardwerken rondom het eveneens omgrachte voormalige kasteel dateren oorspronkelijk uit 1577, al zal er voor deze tijd waarschijnlijk enige vorm van aanleg van aardwerken geweest zijn.
Vanaf de loop der 17e eeuw is Kasteel Wijk bij Duurstede tot een ruine vervallen. In 1769 werden de aarden wallen geegaliseerd en tot een stervormig wandelgebied gemaakt. Toen werd wellicht aan de NO-zijde, ter vervanging van een oudere poort, de huidige kasteelpoort (ook wel Hoenderpoort genaamd) opgetrokken. Vermoedelijk werd in dezelfde tijd van de bouw van de huidige kasteelpoort de erachter gelegen rondboogbrug over de buitengracht gebouwd. Ook de kleine rondboogbrug over de buitengracht aan de westzijde van de aanleg kwam wellicht in deze tijd tot stand.
In 1852 kreeg de tuinarchitect Jan David Zocher jr. (1791-1870) van de Gemeente Wijk bij Duurstede de opdracht de aardwerken rondom de ruine tot een openbaar wandelpark in landschapsstijl te vergraven. De aanleg van een openbaar wandelpark was een voorwaarde bij de overdracht in dat jaar van het complex (toen Charlottenburg genaamd) door de voormalige eigenaar J.H. baron van Lynden van Lunenburg aan de gemeente. Zocher vergroef de toen nog aanwezige voorburcht en de formele binnengracht tot een ruime vijverpartij in landschapsstijl, met de op het eiland gelegen donjon, Bourgondische toren en verruineerde keermuren als centrum. Met de vrijgekomen aarde werden de wallen, die de vijverpartij met eiland en ruine als een krans omsluiten, tot heuvelpartijen verhoogd. Over deze kunstmatige heuvelpartijen werd een vloeiend patroon van slingerpaden uitgezet. In de scenes of veduten, die de wandeling de bezoeker van de parkaanleg biedt, vormt de ruine van de woontoren op het eiland voornamelijk het hoofdmotief.
In het park in landschapsstijl had (en heeft) de ruine een belangrijke waarde als decoratief, schilderachtig en associatief ornament. Alleen aan de westzijde werd de verhoogde cirkelvormige aanleg open gehouden en werd de vijverpartij met de eveneens in landschapsstijl vergraven buitengracht verbonden. Over de waterarm werd een brug geslagen en op dit punt kan de wandelaar nog steeds genieten van een gezicht buiten het park op het in empire-stijl opgetrokken witgepleisterde voorhuis van het huis De Wiltkamp, dat als rijksmonument beschermd is (monumentnummer: 39726).
Alhoewel het park wat de beplanting en aanleg van wandelpaden betreft slijtage-plekken vertoont is de compositorische eenheid van de ligging van de ruine op het eiland in de aanleg van het openbare wandelpark rondom van grote cultuurhistorische en tuinhistorische waarde. Afgezien van de genoemde bakstenen rondboogbruggen zijn de overige bruggen in het park alsmede de muziekkapel in het zuidelijke parkgedeelte voor de bescherming van ondergeschikte betekenis.
Als zodanig wordt de grens van de historische aanleg door de buitengracht van het complex aangegeven. Aan de oostzijde reikt de grens tot de Lekdijk Oost. Aan de noordzijde, waar de kasteelpoort met brug gelegen is, behoren ook de kadastrale percelen Wijk bij Duurstede nrs.B1729 en B1304 tot de historische aanleg.
De ruine en aanleg van het park van Wijk bij Duurstede bestaat uit de volgende samenstellende onderdelen:1. Hoofdgebouw (ruine Wijk bij Duurstede), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 454308;2. Historische tuin- en parkaanleg, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 454310;3. Kasteelpoort, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 454311;4. Brug bij kasteelpoort, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 454312;5. Brug, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 454313.
De ruine en aanleg van het park van Wijk bij Duurstede is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang vanwege:
- de ruine van de Middeleeuwse donjon en de 16e-eeuwse Bourgondische toren, die een belangrijk Nederlands voorbeeld zijn van laat-middeleeuwse versterkte wooncultuur en Bourgondische architectuur en die een rijke getuigenis vormen van de profane bouwarchitectuur van de bischoppen van Utrecht;
- de in het midden van de 19e eeuw door Jan David Zocher (1791-1870) tot een romantisch park in landschapsstijl vergraven voormalige 16e-eeuwse bastions;
- het ensemble van ruine en park in landschapsstijl, dat een zeer waardevol en compositorisch zeer geslaagd en in het Nederland gaafst bewaard voorbeeld is van een een romantische ruine die zich gedurende de wandeling aan de wandelaar als hoofdmotief der veduten van de parkaanleg voordoet.
