Voorstel tot aanwijzing ingevolge de Monumentenwet 1988 Omschrijving complex: VESTING ELBURG. De historische (oorspronkelijk middeleeuwse) Oudnederlandse vesting Elburg heeft de volgende kenmerken:A. Locatie en functie De vesting was gelegen aan de zuidelijke oever van de voormalige Zuiderzee; de verdedigingswerken hadden uitsluitend een functie bij de beveiliging van de stad als woonkern, handelscentrum en vissershaven. De vesting speelde na de Tachtigjarige Oorlog geen rol meer in de landsverdediging.
B. Bouwjaren en bouwers De verdedigingswerken zijn in hun verschijningsvorm voornamelijk in de hierna genoemde perioden aangelegd: - de middeleeuwse werken omstreeks 1390-1400; - de kazematten c.a. voor de poorten in 1538-1543; - de Oudnederlandse versterkingen in 1580-1590. De kazematten voor de poorten werden gebouwd in opdracht van Hertog Willem van Gulik. De Oudnederlandse versterkingen werden aangelegd in opdracht van Prins Willem I en onder leiding van Diederik Sonoy. De belangrijkste wijzigingen nadien betreffen: - De doorgang van de Vischpoort onderging enige wijzigingen in 1592. - De resten van de middeleeuwse vestinggracht binnen de 16e-eeuwse hoofdwal werden ca. 1612 gedempt. - Van de middeleeuwse ommuring met rondelen werden na 1590, in de loop der eeuwen, verscheidene delen afgebroken of opgenomen in civiele gebouwen. - De houten ophaalbruggen voor de poorten werden vervangen door stenen boogbruggen in 1764 (Goorpoort), in 1804 (Mheenpoort) en in de 19e eeuw (Vischpoort). - In de loop van de 18e en 19e eeuw werden aan/op de Vischpoort enige wijzigingen ten behoeve van civiele doeleinden aangebracht. - In het begin van de 19e eeuw werden de Goor- en Mheenpoort tot aan het maaiveld afgebroken. - De hoofdwal werd omstreeks het midden van de 19e eeuw enigszins afgevlakt en 'geplantsoeneerd'.
C. Verschijningsvorm en hoofdonderdelen Regelmatig rechthoekige middeleeuwse ommuurde vesting, omgeven door een omwalling en omgrachting volgens het Oudnederlandse stelsel. De vesting bestaat thans in hoofdzaak uit: - Resten van de middeleeuwse ommuring met drie poorten en enkele rondelen. - Voor de drie poorten, 16e-eeuwse bomvrije kazematten. - Een hoofdwal met vier bastions. - Een hoofdgracht. Van de vesting zijn de volgende toegangen van belang: - aan de zeezijde, de Vischpoort. - aan de ZW-zijde, de Goorpoort. - aan de NO-zijde, de Mheenpoort. - aan de ZO-zijde, de Landpoort.
D. Technische bijzonderheden De meest kenmerkende technische bijzonderheden zijn: - De hoofdwal is, met inbegrip van de bastions, enigszins afgevlakt en 'geplantsoeneerd'. - De bastions zijn ook - in horizontale zin - enigszins 'afgevlakt', in casu gaan min of meer vloeiend over in de courtines. - De voor de Visch-, Mheen- en Goorpoort aanwezige gemetselde boogbruggen hebben balustraden en hekpijlers. - De hoofdgracht heeft de oorspronkelijke vorm en afmetingen goeddeels behouden, met uitzondering van de verlanding voor de flanken der bastions. - De voor de Visch-, Mheen- en Goorpoort aanwezige bomvrije gemetselde ruimten liggen onder het niveau van het brugdek ter plaatse en bevatten onder meer kazematten voor geschut en/of handvuurwapens ter bestrijking van de grachten. De kazematten zijn overwelfd en toegankelijk van straatniveau via gemetselde overwelfde trappen; zij zijn voorzien van tot boven het maaiveld opgemetselde, afgedekte ventilatie-schachten en schietgaten. - De resten van de middeleeuwse muren en rondelen zijn afgedekt met rollagen; zij zijn in doorsnede trapeziumvormig en op enkele plaatsen voorzien van schietsleuven. De muren zijn in het algemeen op maaiveldniveau 1 tot 1,25 m. dik en op 6 m. hoogte, 0,70 tot 0,75 m. dik (fragmenten in verhouding).
De historische vesting Elburg heeft de volgende samenstellende onderdelen:1. BASTION I (Zuid-bolwerk), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 430523;2. COURTINE I-II MET GOORPOORT, BRUG, KAZEMAT EN MUURRESTEN, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 430526;3. BASTION II (West-bolwerk), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 430527;4. COURTINE II-III MET VISCHPOORT, BRUG, KAZEMATTEN EN MUURRESTEN, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 430528;5. BASTION III (Noord-bolwerk), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 430529;6. COURTINE III-IV MET MHEENPOORT, BRUG, KAZEMAT EN MUURRESTEN, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 430530;7. BASTION IV (Oost-bolwerk), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 430531;8. COURTINE IV-I MET LANDPOORT EN MUURRESTEN, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 430533.
Hoewel grote delen van de middeleeuwse versterkingen verloren zijn gegaan en de Oudnederlandse versterkingen zijn 'geplantsoeneerd', is het geheel, gevormd door resten der middeleeuwse ommuring, de bomvrije kazematten voor drie poorten, een poortgebouw, een hoofdwal met vier bastions en een hoofdgracht, vanwege: - het nog herkenbare karakter als middeleeuwse vesting met nagenoeg volledig 14e-eeuws stratenpatroon; - het nog goed herkenbare karakter als rechthoekige, volgens het Oudnederlandse stelsel aangelegde vesting; - de unieke combinatie van bovenvermelde stelsels; een goed voorbeeld van een middeleeuwse vestingstad, die - met behoud van de meeste kenmerken - later werd versterkt volgens het Oudnederlandse stelsel; welke geheel van algemeen belang is op grond van zijn architectuur-historische, krijgsgeschiedkundige en oudheidkundige waarde.
