BUITENPLAATS HARINXMASTATE. De geschiedenis van de historische buitenplaats gaat terug tot in de jaren '40 van de 19e eeuw, toen Grietman Maurits Pico Diderik van Harinxma thoe Slooten een gedeelte van een landgoed te Beetsterzwaag verwierf, dat uit het begin van de 19e eeuw of uit de 18e eeuw dateert. Hij kwam in bezit van dit gedeelte door een ruil van goederen met Clara Feyoma van Eysinga. Het desbetreffende terrein besloeg ongeveer een derde deel van de breedte van het voormalige landgoed. Douairiere Van Eysinga, die het landgoed in 1820 van haar vader Binnert Philip van Eysinga had georven, verkocht ook het resterende deel van dit landgoed aan Maurits van Harinxma thoe Slooten, die hiermee de aanleg van zijn buitenplaats completeerde.
Deze historische buitenplaats, waarvan de aanleg voor een groot gedeelte door de reeds bestaande aanleg van het landgoed wordt bepaald, vormt tot op heden een rechthoekige figuur; de omgrenzing van deze figuur wordt aan de west- (kadastraal perceel Beetsterzwaag nr B 1112), noord- (kadastraal perceel Beetsterzwaag nrs B 1163, B 872, B 1114, B 1115) en oostzijde (Tolhekslaan) door een aan weerszijden van een greppel geflankeerde laansingel met eik en beuk in enkel-verband gemarkeerd en ligt aan de zuidzijde aan de Van Harinxmaweg. Nog steeds wordt de aanleg van de buitenplaats voor het grootste gedeelte door een regelmatig patroon van lanen (eik en beuk in enkel verband) en voor het merendeel rechthoekige percelen met hakhout (toponiem: Roekebosch) wei- en bouwlanden geleed. Als zodanig staat deze tot het voormalige landgoed behorende aanleg aangegeven op het Kadastraal Minuutplan uit 1832. Het was deze geometrische, door oud geboomte gemarkeerde structuur van het landgoed, die het terrein voor Van Harinxma zeer geschikt maakte voor de stichting van een nieuwe buitenplaats.
In 1843 liet Van Harinxma het huidige huis in classicistische stijl bouwen, dat vervolgens in 1877 door de architect Herman Willem Stoett en in 1928 door de architect Willem Gerretsen ingrijpend werd verbouwd. In de tijd van de verbouwing door Stoett werd ook het huidige koetshuis annex koetsierswoning gerealiseerd, vermoedelijk eveneens naar plannen van Stoett. Rond 1900 werd aan het verlengde van de oprijlaan, ter hoogte van het kerkepad, dat de aanleg van de buitenplaats in zijn breedte doorsnijdt, de huidige tuinmanswoning gebouwd. Wellicht werden in deze tijd ook de smeedijzeren sierhekken bij de oprijlaan en bij de ten westen hiervan gelegen oprit geplaatst, zo dit niet al eerder geschiedde.
Omstreeks 1845 werd door de tuinarchitect Lucas Pieters Roodbaard een park in landschapsstijl verwezenlijkt. Het zwaartepunt in de compositie van dit park is de aanleg van de slingervijver ten noorden van het ruime gazon achter het ten oosten van de oprijlaan gesitueerde huis, waaromheen een patroon van slingerpaden en taluds werd aangelegd en heesters (Rhododendrons) en bomen (eik en beuk) in bos- en in solitairverband werden geplant. Aan de NW-zijde van het gazon achter het huis de gedeeltelijk bewaarde ovale omgrenzing van een 19e-eeuwse bleek bestaande uit een beukenhaag met een verloop van een halve ovaal. De parkaanleg van Roodbaard strekt zich ook ten oosten van de oprijlaan uit, alwaar zich een door taluds met bomen en heesters omzoomde open weide in landschapsstijl bevindt. Ten noorden hiervan is de voormalige moestuin en boomgaard gelegen, waarvan de omgrenzing in landschapsstijl waarschijnlijk eveneens onderdeel van het ontwerp van Roodbaard uitmaakt; ook de bakstenen muur aan de noordgrens van deze voormalige boomgaard en moestuin dateert vermoedelijk uit deze tijd.
Het door Roodbaard ontworpen wandelpark, dat harmonieus in het geheel van de historische aanleg van de Harinxmastate is opgenomen, wordt aan de zuidzijde door de Van Harinxmaweg, aan de oostzijde door een weiland (kadastraal perceel Beetsterzwaag nr. B 2128), aan de noordzijde door het kerkepad en aan de westzijde door de tot de historische buitenplaats behorende openbaar toegankelijke laan met eiken in enkel-verband (kadastraal perceel Beetsterzwaag nr. B 1745) begrensd.
Ook het "overpark" van Harinxmastate, dat tegenover het Roodbaard-park aan de zuidzijde van de Van Harinxmaweg is gelegen, behoort tot de historische aanleg. Het overpark, bestaande uit een open ruimte (kadastraal perceel Beetsterzwaag nr. B 2349) waarin enkele solitairen in onregelmatig plantverband, wordt aan de oostzijde door een even ten westen van de as van de oprijlaan gelegen laan (beuk en eik in enkel-verband), aan de zuidzijde door een voetpad en aan de noordzijde door een zoom met eiken omgeven.
De historische buitenplaats Harinxmastate bestaat uit de volgende samenstellende onderdelen:1. HOOFDGEBOUW (Harinxmastate), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 414346.
2. HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 414349.
3. KOETSHUIS ANNEX KOETSIERSWONING 3-5), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 414350;4. TUINMANSWONING, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 414351;5. OOSTELIJK TOEGANGSHEK, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 414352:6. WESTELIJK TOEGANGSHEK, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 414353;7. BAKSTENEN MUUR (in de voormalige moestuin en boomgaard), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 414354;8. GEBOUWTJE IN GELE BAKSTEEN, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 414355;9. HONDEHOK, zie voor omschrijving; bij complex-onderdeel met monumentnummer: 414356;10. LODEWIJK XV SOKKEL (van zonnewijzer), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 414357;11. HOUTEN HEK IN "OVERPARK", zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 414358.
De historische buitenplaats Harinxmastate is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang vanwege:
-het hoofdgebouw, dat in architectuurhistorisch opzicht een belangrijk voorbeeld is van een in een historische buitenplaats gelegen en uit de eerste helft van de 19e eeuw daterend classicistisch buitenhuis, dat in de tweede helft van de 19e eeuw en in het begin van de 20e eeuw verbouwingen heeft ondergaan;
-de aanwezigheid van het koetshuis annex koetsierswoning en tuinmanswoning, die met het hoofdgebouw de voor een grotere 19e-eeuwse buitenplaats de wat het gebruik betreft typerende opstallen zijn;
-de aanleg van het door Lucas Pieters Roodbaard ontworpen park in landschapsstijl in de directe omgeving van het huis;
-de aanleg van het geometrische lanenstelsel, dat van oorsprong uit het begin van de 19e eeuw of uit de 18e eeuw dateert en tot een landgoed behoorde en dat omstreeks het midden der 19e eeuw deel uit ging maken van de aanleg van de buitenplaats.
