BUITENPLAATS AMPSEN. De geschiedenis van de historische buitenplaats Ampsen, die de kern vormt van het gelijknamige landgoed, gaat terug tot ca. 1405, toen het zogeheten Nieuw Ampsen - ter onderscheiding van Oud Ampsen - werd gesticht.
De historische structuur van het grachtenstelsel, voorplein en plaats van Oud Ampsen (kadastrale percelen Laren nrs. A376, A737 en A738), gelegen tegen het erf van de tegen de grens van de historische aanleg van de buitenplaats Ampsen gesitueerde boerderij Ouden Ampsen, is ten dele bewaard gebleven. Alhoewel van archeologische waarde, maakt deze structuur geen deel meer uit van de historische aanleg van de buitenplaats. Centraal gelegen in de compositie van de historische aanleg van de buitenplaats is het huis, waarvan de bouw in de 17e, 18e en 19e eeuw tot stand kwam. In de tweede helft van de 18e eeuw werd het huis, bestaande uit een hoofd- en zijvleugel, van een tweede zijvleugel voorzien en werd de centraal aan de hoofdvleugel gelegen ingangspartij door een omlijsting van zandsteen benadrukt, waardoor een evenwichtige classicistische gevelopbouw ontstond. Het huis vormt een onderdeel van het classicistisch ensemble van huis, langwerpig en rechthoekig voorplein met aan weerszijden twee langwerpige bouwhuizen en centraal aan de voor(NO-)zijde een bakstenen toegangsbrug, smeedijzeren hek en zandstenen balustrade, dat in de 18e eeuw zijn beslag kreeg. Aan de achter(zuid, ZO- en ZW-)zijde van het huis een gazon met enkele solitaire beuken. Ten zuidoosten van het huis een 18e-eeuwse zonnewijzer op console. Op de westelijke helft van dit gazon een 19e-eeuws patroon van slingerpaden. In de westhoek van dit gazon een houten prieel uit de 19e eeuw. Achter het noordwestelijk bouwhuis de naast elkaar gelegen ommuurde voormalige moestuin en boomgaard, van elkaar gescheiden door een muur van recentere datum. Ten zuidwesten van het gazon een rechthoekig gazon waar door middel van diverse solitaire beuken, kastanjes, eiken, lindes en acacia's in de 19e eeuw een aanleg in landschapsstijl werd gerealiseerd. Weiland en gazon worden door een hek, bestaande uit in betonnen palen gevatte ijzeren regels (twee regels per paal) van elkaar gescheiden. Dit hekwerk, waarvan het grondplan in overeenstemming met de aanleg in landschapsstijl een glooiend verloop heeft, dateert in aanleg oorspronkelijk uit het begin van deze eeuw en werd - met uitzondering van enkele authentieke palen - onlangs geheel naar dit oudere model vernieuwd. Het ensemble van huis, voorplein, bijgebouwen, de ommuurde voormalige boomgaard en moestuin, het genoemde gazon en het weiland, zijn door een rechthoekige 17e- of vroeg 18e-eeuwse gracht en boomsingel omgeven. Ter plaatse van de hoofdas van de aanleg heeft de gracht aan de ZW-zijde de vorm van een spiegelboog. Op het punt waar het verloop van de noordwestelijke singel samenkomt met de centrale dwarsas in de aanleg, de Laan Ampsen en de Bouwdijk (kadastraal perceel Laren nr. A788; toponiem: Aardappel- of Oudendijk en Bergveen) bevinden zich twee bankjes annex neogotische brugleuningen uit 1852 aan weerszijden van een dam. Eronder is een dubbel sluisje gesitueerd, waarbij aan de zijde van de singel een lancetvormig hardstenen ornamentstuk als omlijsting van een waterval, eveneens uit 1852.
In deze tijd - toen Ampsen in het bezit was van Jacques Adriaan Christiaan van Nagell - werd de historische aanleg van de buitenplaats, die aan de NO- zijde tot het zogenaamde Siberie Pad reikte (kadastrale percelen Laren nrs. A168, A236 en A245), in noordoostelijke richting aanzienlijk uitgebreid tot Hooislag.
De aanleg van de historische buitenplaats wordt onder meer door een grootschalig geometrisch lanenstelsel gekenmerkt, waarvan de eerste aanzet uit de 17e eeuw dateert, en dat in de 18e en 19e eeuw zijn voltooiing bereikte. Als zodanig behoort Ampsen tot de historische grote oost-Nederlandse ontginningslandgoederen, waarvan de eens aangelegde lanen en waterlopen dienden ter ontsluiting van woeste gronden. Het regelmatige patroon, volgens welke de ontginning binnen de omgrenzing van zo'n landgoed met daarop gelegen een buitenplaats is geschied, is op functionele, exploitatieve en architectonische overwegingen gebaseerd. De hoofdas van de aanleg bestaat uit de loodrecht op het voorplein geprojecteerde centrale zichtas (toponiem: Allee voor het huis met in het verlengde hiervan Rauwendijk of Velddijk), die vanaf de evenwijdig aan de korte NO-zijde van het voorplein gesitueerde centrale dwarsas, zich uitstrekt tot Hooislag, alwaar de voorgevel van Hofstede Lintelo (Hooislag nr. 7) in het hart van het blikveld ligt. Het gedeelte van deze zichtas ten noordoosten van de tweede dwarsas - het Siberie Pad, wordt door een met bomen omzoomde rotonde onderbroken (kadastraal perceel Laren nr. A949) en is als onverharde bosweg zonder regelmatige laanboombeplanting bewaard gebleven. De evenwijdig aan de korte NO-zijde van het voorplein gesitueerde centrale dwarsas, de thans nog grotendeels met eiken dubbel beplante Laan Ampsen en Bouwdijk (19e- en vroeg 20e-eeuws), reikt van de Oude Lochemseweg tot aan de boerderij Ouden Ampsen (kadastraal perceel Laren nr. A792), alwaar deze laan in twee bochten in noordoostelijke richting afbuigt. Als zuidoostgrens (toponiemen: Bouwdijk of Lonnemansdijk) van de buitenplaats reikt deze laan, die hier eveneens van laanbeplanting is voorzien, tot aan Hooislag. Vanaf het Siberie Pad gaat de laan over in een onverharde bosweg. In de architectonische compositie van de aanleg wordt het pendant van deze zuidoostgrens gevormd door de noordwestelijke laan (toponiem: Lange Rijstdijk), die in het verlengde van de Oude Lochemseweg ligt. Deze laan vormt ten noorden van de centrale dwarsas de noordwestgrens van de buitenplaats en reikt vanaf de Oude Lochemseweg tot aan Hooislag; vanaf het Siberie Pad gaat de thans nog aan weerszijden met eiken enkelvoudig beplante laan (19e- en begin 20e-eeuws) over in een onverharde bosweg. De structuur van het genoemde stelsel van lanen en boswegen heeft de vorm van een onregelmatig trapezium, dat door de centrale zichtas in de lengte in tweeën wordt gedeeld.
Het door het genoemde patroon van lanen en paden omlijstte en ingedeelde gebied bestaat uit bos- en heide-percelen alsmede bouwland, die, voorzover dit het gedeelte ten noordoosten van het Siberie Pad betreft, geen monumentale waarde hebben. Het zelfde geldt voor de percelen, die door het Siberie Pad, de Bouwdijk en door de Boermansdijk worden omsloten. Ook het door de Lange Rijstdijk, het Siberie Pad en de centrale zichtas omgeven terrein, dat aan de ZW-zijde door de NO-zijde van de kadastrale percelen gemeente Laren nrs. A160, A745, A166, A1340, A169, A171, A194, A195 en A200 wordt begrensd, heeft geen monumentale betekenis.
De aan de centrale zichtas grenzende kadastrale percelen gemeente Laren nrs. A197, A199 en A201, waarop een formele rabatten-structuur is gelegen, behoren wel tot de historische aanleg. Voorts heeft eveneens het door de centrale zichtas, het Siberie Pad en de Boermansdijk omgeven terrein voor de historische aanleg geen monumentaal belang. Aan de ZW-zijde wordt dit terrein begrensd door de loodlijn, die in het verlengde ligt van de sloot, die de centrale zichtas haaks kruist. Deze loodlijn voert in zuidoostelijke richting door de kadastrale percelen gemeente Laren nrs. A227 en A226 en reikt tot de Boermansdijk. De genoemde percelen zonder monumentale waarde ten zuiden van het Siberie Pad hebben echter als groenbuffer voor de aangrenzende terreinen, die tot de historische aanleg worden gerekend, wel een ondersteunende waarde als groenbuffer.
Ter weerszijden van de centrale zichtas, in het zogenaamde 'Engelsch Bosch', een waterloop in landschapsstijl (tussen de kadastrale percelen Laren nrs. A208 en A1268) en in het zogenaamde 'Stern Bosch' een vijver en eilandje in landschapsstijl (respectievelijk kadastrale percelen Laren nrs. A205 en A204bis). In het 'Engelsch Bosch' herinnert een heuveltje aan de plaats waar destijds de ijskelder was gesitueerd. De in dit gedeelte van de historische aanleg gelegen huizen en erven (kadastrale perceel Laren nr. A739 en de woonhuizen op de kadastrale percelen Laren nrs. A117, A187 en A1027) zijn voor de historische inrichting van de aanleg van ondergeschikte betekenis.
Het gedeelte van de historische aanleg ten zuiden, zuidwesten en zuidoosten van de centrale dwarsas wordt thans nog door de aan weerszijden met eiken enkelvoudig beplante Oude Lochemseweg aan de NW- en westzijde, de thans nog gedeeltelijk aan weerszijden met eiken beplante Laan Ampsen aan de zuid- en ZW-zijde (kadastraal perceel Laren nr. A1008), waarvan de toponiem Koeslag herinnert aan een vroeger daar gelegen gelijknamige hoeve, en door de thans nog aan weerszijden met dubbele eiken beplante oprijlaan naar Ampsen (Laan Ampsen; toponiem: Aardappel- of Oudendijk) aan de ZO-zijde begrensd. Aan het begin van de oprijlaan een kleine woning, die Jacques Adriaan Christiaan van Nagell in 1852 heeft laten bouwen en in grote trekken uit deze tijd dateert (op kadastraal perceel Laren nr. A1432; deze woning dient thans als jachtopzienerswoning). Even ten zuidoosten van de centrale dwarsas in de aanleg vertakt de oprijlaan zich in noordelijke richting. Het eindpunt van het laanfragment, dat in het verlengde ligt van het zuidelijke deel van de oprijlaan wordt in visueel opzicht door een in het hart van het blikveld van dit laanfragment gelegen ornamentele gevelpartij van een woning uit circa 1900 (kadastraal perceel Laren nr. A951) aan de centrale dwarsas gemarkeerd. Voor het overige is deze woning (toponiem: Ververshut) en de inrichting van het erbij behorende erf voor de historische aanleg van ondergeschikte betekenis.
Het door de centrale dwarsas, de Oude Lochemseweg, Laan Ampsen en de oprijlaan omsloten terrein bevat een onregelmatig patroon van weilanden en waterlopen, percelen met bos (toponiem: Mastbosch of Sterrebos), een 19e-eeuwse begraafplaats met mausoleum en een kerkepad (toponiem: Kerkpad). De weilanden worden beheerd vanuit de boerderijen Nieuw Ampsen en Haytink, die met de indeling van hun erven (kadastrale percelen Laren nrs. A961, A962, A567 en A570) voor de historische aanleg van ondergeschikte betekenis zijn.
De aanleg van het Mastbosch is samengesteld uit een nog gedeeltelijk bewaard stervormig patroon van lanen, paden en waterlopen, enkele driehoekige vijvers en een ronde kom uit ca. 1700. Binnen de door de lanen en paden gelegen velden een gaaf bewaard bebost netwerk van rabatten uit de 19e eeuw of van eerder.
Het kerkepad (toponiem zuidelijk deel: Bonenkamp) is het oudste fragment van de historische aanleg van Ampsen. Dit pad, waarvan het slingerend verloop vermoedelijk nog uit de Middeleeuwen dateert, wordt door zeer oude eiken en beuken omzoomd. Voorheen werden deze als de 12 apostelen aangeduid.
De historische buitenplaats Ampsen bestaat uit de volgende samenstellende onderdelen:1. Hoofdgebouw (Huis Ampsen), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 403613;2. Historische tuin- en parkaanleg, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 403621;3. Zuidoostelijk bouwhuis (Laan Ampsen 8a), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 405662;4. Noordwestelijk bouwhuis, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 405670;5. Balustrade, toegangshek en toegangsbrug (aan het voorplein), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 405681;6. Muurwerk (rond de voormalige moestuin en boomgaard), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 405690;7. Zonnewijzer (ten zuidoosten van het hoofdgebouw), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 405699;8. Houten prieel (ten zuidwesten van het hoofdgebouw), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 405708;9. Mausoleum (op begraafplaats ten zuidwesten van het hoofdgebouw), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 405743;10. Twee brugleuningen annex zitbanken en dubbele sluis (aan de centrale dwarsas ter hoogte van de singel ten noordwesten van het hoofdgebouw), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 405751;11. 19e-eeuwse woning (Laan Ampsen 15), zie voor omschrijving bij complex- onderdeel met monumentnummer: 405761;12. Woning (Bouwdijk 1), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 405770.
De historische buitenplaats Ampsen is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang vanwege:
- het hoofdgebouw, dat een belangrijk voorbeeld is van een centraal in het landgoed en historische buitenplaats gelegen voormalig Gelders riddermatig huis, waarvan de regelmatige classicistische opbouw in verschillende bouwfasen van de 17e tot in de 19e eeuw tot stand is gekomen;
- het monumentale 18e-eeuwse smeedijzeren toegangshek en de zandstenen balustrade en toegangsbrug voor het voorplein;
- de classicistische aanleg bestaande uit het volgens classicistische vormprincipes ingerichte ensemble van huis met voorplein en bijgebouwen uit de 18de eeuw, het rechthoekige grachtenstelsel met boomsingel en de aanleg van het geometrische lanenstelsel met sterrebos, hakhoutbossen en open percelen bestemd voor agrarische doeleinden;
- de vijverpartijen in landschapsstijl ter weerszijden van de hoofdas, de aanleg in landschapsstijl direct achter het huis en de ten zuidwesten hiervan gelegen aanleg in landschapsstijl;
- het Middeleeuws kerkepad, dat als structureel element in de aanleg in landschapsstijl is opgenomen;
- de aanwezigheid van een 19e-eeuwse particuliere begraafplaats, historisch direct verbonden met de bewoners van Huis Ampsen.
