HISTORISCHE BUITENPLAATS SLOT ZEIST
Omschrijving van het complex
Inleiding
HISTORISCHE BUITENPLAATS SLOT ZEIST met HOOFDGEBOUW (1 - mon.nr.40407), in hoofdlijnen herkenbaar bewaard gebleven HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG in formele stijl uit 1677-1682, deels gewijzigd in Landschapsstijl in 1830-31 (2), TUINVAAS (3), TUINVAAS (4), THEEKOEPEL (5); een BEELDENGROEP voorstellende Afrika en Europa (6); BEGRAAFPLAATS (7 - mon.nr. 40408), TOEGANGSHEK (8), TUINMUUR (9), TUINMUUR (10), 4 stenen BOOGBRUGGEN (11-14), GEBOUWENCOMPLEX aan het BROEDERPLEIN (15 - mon.nr. 40346 t/m 40366) en GEBOUWENCOMPLEX aan het Zusterplein (16 - mon.nr. 40394 t/m 40406). De buitenplaats is ontstaan vanaf 1677 toen Willem Adriaan Graaf van Nassau-Odijk de heerlijkheid Zeist en Driebergen verwierf en er een lusthof liet aanleggen, nabij de bouwplaats van het middeleeuwse kasteel Zeist. Als eerste werden twee bouwhuizen en de tuinen aangelegd (1677-1682), in 1686 is het hoofdgebouw tot stand gekomen, vermoedelijk naar ontwerp van Jacob Roman (1640-1714), met interieurafwerking toegeschreven aan Daniel Marot (1661-1752), die ook verantwoordelijk wordt geacht voor de decoraties in de tuinen; de parterres de broderie, de tuinornamenten en de cascades. De tuinaanleg is bekend uit de gravures van ca. 1700 van D. Stoopendaal, en stond onder sterke invloed van het Frans Classicisme, wat vooral tot uiting komt in de formele aanleg met een dominerende centrale hoofdas die 3,5 km in noordoostelijke richting loopt (Slotlaan en Verlengde Slotlaan) en 1,5 km in zuidwestelijke richting (Koelaan) naar Bunnik, en die nog altijd sterk het stedenbouwkundig karakter van het dorp Zeist bepaalt. Het tuinontwerp is meer specifiek mogelijk geïnspireerd op de tuin van Palais de Luxembourg (1612, J. Boyceau de la Barauderie) die Willem Adriaan door zijn studie in Parijs goed kende. De tuinen van Zeist hebben op hun beurt weer invloed gehad op de tuinen van het Loo en van Huis Voorst in de halfcirkelvormige afsluiting aan de achterzijde. Na een interval volgend op de dood van Willem, worden de bezittingen in 1745 verkocht aan Cornelis Schellinger, lid van de Hernhuttergemeente. In 1748 wordt begonnen met de bebouwing van de rechthoekige tuinen aan weerszijden van de hoofdlaan, het latere Zuster- en Broederplein, ten behoeve van de huisvesting van leden van de Evangelische Broedergemeente. Wanneer Jan Elias Huydecoper in 1830 eigenaar wordt, wordt het huis inwendig in Empirestijl gemoderniseerd, wat bij de restauratie in de jaren '60 van twintigste eeuw vrijwel geheel ongedaan is gemaakt. In 1831 wordt de tuinaanleg in de directe omgeving van het slot veranderd in landschapsstijl naar ontwerp van J.D. Zocher jr. Het ontwerp is vrijwel zo uitgevoerd, en waarbij de formele hoofdstructuur van de buitenplaats in afgeronde vorm grotendeels behouden blijft. In 1960-69 is het slot gerestaureerd naar plan van Ir. J.B. Baron van Asbeck, waarbij tevens een deel van het park van Zocher is hersteld.
De grens van de buitenplaats wordt gevormd door de Blikkenburgerlaan en de Waterigeweg waarbij de zichtas van de Koelaan tot aan de bocht van de Koelaan richting Bunnik in de omgrenzing wordt meegenomen. Ook de even ten zuidoosten van de Koelaan gesitueerde oude beukenlaan, waarvan de as op het hart van het huis is gericht, die onderdeel uitmaakt van een uitbreiding de formele aanleg van Slot Zeist in de 18de eeuw en die tot na de jaren '30 van de 19de eeuw tot het eigendom van Slot Zeist behoorde, valt onder de bescherming. In het zuidoosten voorts wordt de grens gevormd door het Filosofenlaantje/Karpervijver en in het noordwesten door de Waterigeweg. De noordoostelijke grens van de buitenplaats loopt langs de Lageweg (inclusief laanbeplanting), waarbij de zichtas tot aan het Rond binnen de bescherming valt.
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. De bebouwing van de terreinen en inrichting van erven aan weerszijden van de Koelaan aan de zuidwestzijde van het hoofdhuis, langs de Waterige weg en de aanleg van de sportvelden en volkstuintjes worden niet in de bescherming opgenomen, noch de landbouwschuur aan de rand van de voormalige nutstuin aan de Karpervijver en de overige in de omschrijving niet nader genoemde bouwkundige onderdelen. In 1948 is links naast het slot een openluchttheater aangelegd, ongeveer op de plek van de vroegere kolfbaan. Dit theater wordt niet in de bescherming opgenomen
Waardering De HISTORISCHE BUITENPLAATS SLOT ZEIST is van algemeen cultuur-, architectuur- en tuinhistorisch belang:
- Vanwege de betekenis van het hoofdgebouw als in in- en exterieur representatieve vertegenwoordiging van de Hollands Classicisme bouwstijl;
- Vanwege de ouderdom van de aanleg en de onderdelen;
- Vanwege de plaats die huis en aanleg innemen in de ontwikkeling van de Nederlandse hofkunst;
- Vanwege de bewaard gebleven structuur van de symmetrische zeventiende-eeuwse aanleg, bepaald door een middenas en dwarsassen, en de kwaliteit van de latere wijziging in landschapsstijl.
- Vanwege de visuele samenhang tussen de complexonderdelen;
- Vanwege de unieke historische ontwikkeling van buitenplaats naar vestigingsplaats van de Hernhuttergemeente in Nederland.
- Vanwege de invloed met name door de lange zichtassen op de ontwikkeling en het stedenbouwkundig plan van het dorp Zeist.
