VERDEDIGINGSWERKEN GORINCHEM.
De historische Oudnederlandse riviervesting, later kernvesting in de Hollandse Waterlinies, alsmede in het Oostfront van de Vesting Holland, begrensd volgens een stippellijn op de bijbehorende kadastrale kaart getekend (Gorinchem C2, C5, C6, D2 en D9) en waarvan de hierna aangegeven samenstellende onderdelen zijn aangeduid op de bijbehorende situatiekaart getekend augustus 1988 heeft de volgende kenmerken:
A. Locatie en functie.
De vesting is gelegen op een strategisch belangrijk punt bij de samenvloeiing van Maas, Waal en Linge en vormde met Woudrichem en Loevestein een belangrijke vestingdriehoek. Omstreeks 1673 werd de vesting opgenomen in de Hollandse Waterlinie en na 1814 in de Nieuwe Hollandse Waterlinie (N.H.W). De vesting vormde een steunpunt in die linies, onder meer ter verdediging van de rechter Waaldijk, de Lingedijken, inundatiewerken en voorts, in samenwerking met omliggende vestingen en forten ter bestrijking van de Linge, de Maas, de Waal en de Merwede.
De vesting werd, met uitzondering van de oostelijke wal, als vestingwerk opgeheven bij Kb. van 28-5-1926 (stbl. 156); de oostelijke wal werd opgeheven bij Kb. van 9-6-1959 (stbl. 205).
B. Bouwjaren en bouwers.
De verdedigingswerken zijn in hun huidige verschijningsvorm voornamelijk aangelegd in de periode 1578-1600 naar ontwerpen van Jacob Kemp en Adriaan Anthonisz en uitgevoerd onder toezicht van Kemp (tot 1595) en Anthonisz (tot 1600).
De belangrijkste wijzigingen, aanvullingen en verbeteringen nadien betreffen:
- De aanleg in het begin van de achttiende eeuw van 3 ravelijnen en een (gedeeltelijke) enveloppe voor het oostelijk front en voorts, vermoedelijk in diezelfde periode, de aanpassing van een flank der bastions III, IV en V volgens het Nieuwnederlandse stelsel.
- Het bouwen van het Tuighuis of Arsenaal aan de Boerenstraat in 1755.
- Het bouwen van een beer met monniken voor de saillant van bastion I in 1777.
- Het bouwen van de Hoofdwacht op de Grote Markt in 1784.
- Het bouwen van een poterne (sortie) in de courtine IX-X in 1813.
- Het aanleggen van de Dalemsedijk met dammen door de grachten, over het ravelijn voor de courtine VIII-IX in 1815.- Het bouwen van een wachthuis bij de Kanselpoort in het begin van de negentiende eeuw.
- Het bouwen van een kruitmagazijn op bastion XI in 1838.
- Het maken van de zogenaamde Vijfde Uitgang, een coupure in de linkerface van bastion XI in 1860.
- Het vervangen van de Kanselpoort en de Laag-Arkelpoort door coupures tussen twee profielmuren met schotbalksponningen, omstreeks 1860.
- Het bouwen van kruitmagazijnen op bastion VIII omstreeks 1880.
- Het, in verband met de aanleg van het Merwedekanaal, in de periode 1887-1893 vergraven van een bastion tussen de (huidige) bastions II en III.
- Het in verband daarmede wijzigen van het (huidige) bastion III en courtine II-III.
- Het in die periode bouwen van een caponniere voor de rechterface, nabij de saillant van bastion III.
- Het vervangen van de Waalpoort door een coupure tussen twee profielmuren in 1894.
- Het bouwen van een gewapend betonnen kazemat op bastion XI in 1930.
C. Verschijningsvorm en hoofdonderdelen.
Vrijwel regelmatig elfhoekige gebastionneerde vesting, aangelegd ter weerszijden van de Lingemonding, omgeven door een hoofdgracht (ged.) of open water. De vesting is in hoofdzaak aangelegd volgens het Oudnederlandse stelsel en sluit met de hoofdwal aan op de rivierdijken. De omwalling heeft tevens een waterkerende functie ten opzichte van de Waal/Merwede, de Linge en het kanalenstelsel ten noordwesten van de stad.
De vesting bestaat thans in hoofdzaak uit:
- Een hoofdwal met 11 bastions.
- Een hoofdgracht met binnen- en buitendijkse delen.
- In de hoofdgracht-oost drie ravelijnen; voorts beren voor de bastions I en V.
- Binnen de enceinte bevinden zich een haven, alsmede een aantal tot de vesting behorende bomvrije en andere gebouwen.
- Aan de oostzijde een gedeeltelijke enveloppe. Van de vesting zijn de volgende toegangen van belang:
- In courtine I-II de voormalige Laag-Arkelpoort (thans coupure).
- In courtine II-III de voormalige Kanselpoort (thans coupure).
- In courtine VI-VII de Water- of Waalpoort.
- In courtine VII-VIII de Dalempoort.
- In courtine VIII-IX de coupure Dalemse Dijk.
- In de linkerflank van bastion XI de zogenaamde Vijfde Uitgang.
D. Technische bijzonderheden.
De meest kenmerkende technische bijzonderheden zijn:
- De hoofdwal heeft zijn oorspronkelijk profiel grotendeels behouden met inbegrip van de walgang. Het deel van de saillant van bastion V tot de saillant van bastion I (linksomgaand) is gerevetteerd; de bekledingsmuren zijn zware keermuren; zij reiken tot ongeveer de halve kruinhoogte van de wal en zijn afgedekt met rollagen.
De afmetingen van de hoofdwal zijn mede afgeleid van de waterkerende functie.
- De bastions zijn gedeeltelijk als volle, gedeeltelijk als holle bastions uitgevoerd (6 resp. 5). Zij zijn in 5 gevallen onregelmatig van vorm i.v.m. de aanpassing aan waterstaatkundige werken.
De hoofdgracht voor het oostelijke front, tussen de Dalempoort en de Vijfde Uitgang, heeft de oorspronkelijke vorm en afmetingen goeddeels behouden; hetzelfde geldt voor de ravelijnsgrachten. (De grachten zijn plaatselijk sterk verland.) De gracht voor bastion VIII staat met behulp van een schotbalksluis in verbinding met de Zalmhaven; de grachten voor het front IX-XI staan via een duikersluis in verbinding met de Linge en overigens met de voorgelegen polderboezems.
- De beren zijn gemetselde massieve beren met (globaal) een gelijkzijdige doorsnede en een scherpe ezelsrug op kruinhoogte der aansluitende rivierdijken. De beer voor bastion V heeft een gebroken buitentalud. De beren sluiten aan de stadszijde aan op de hoofdwal en aan de veldzijde op de rivierdijk met behulp van twee korte vleugelmuren.
- De ravelijnen hebben twee facen en een open keel.
E. Samenstellende onderdelen.
De historische vesting Gorinchem heeft de volgende samenstellende onderdelen:1. BASTION I MET BEER, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365880;2, COURTINE I-II MET VOORMALIGE LAAG-ARKELPOORT, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365881;3. BASTION II, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365882;4. COURTINE II-III MET V.M. KANSELPOORT EN V.M. WACHTHUIS, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365883:5. BASTION III MET CAPONNIERE, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365884;6. COURTINE III-IV, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365885;7. BASTION IV, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365886;
8. COURTINE IV-V, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365887.
9. BASTION V MET BEER, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365888.
10. BASTION VI MET AFFUITLOODS, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365889.
11. COURTINE VI-VII MET V.M. WATERPOORT, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365890.
12. BASTION VII, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365891.
13. COURTINE VII-VIII MET DALEMPOORT, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365892.
14. BASTION VIII MET TWEE KRUITMAGAZIJNEN, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365893.
15. COURTINE VIII-IX MET RAVELIJN, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365894.
16. BASTION IX MET LABORATORIUM, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365895.
17. COURTINE IX-X MET POTERNE EN RAVELIJN, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365896.
18. BASTION X, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365897.
19. COURTINE X-XI MET RAVELIJN, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365898.
20. BASTION XI MET KRUITMAGAZIJN, VIJFDE UITGANG EN KAZEMAT, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365899.
21. COURTINE XI-I MET V.M. WACHTHUIS, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365900.
22. ENVELOPPE-OOST, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365901.
23. HOOFDWACHT, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365902.
24. TUIGHUIS OF ARSENAAL, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 365903.
De bastions werden/worden ook als volgt aangeduid:I - Korenmolenbolwerk, Bolwerk aan de Hoogarkelpoort.
II - Bolwerk Schelluinen, Bolwerk Arkel, Jan BentisbolwerkIII - Kerkhofbolwerk.
IV - Moestuinbolwerk, WolferenborchV - Pelmolenbolwerk, SandenborchVI - TolbastionVII - Runmolenbolwerk, Altena- en StuiverandbolwerkVIII - DalembolwerkIX - LijnbaanbolwerkX - Klein bolwerk, Bolwerk KekumXI - Galgebolwerk, Roeienborch, Bastion Oosterwijk, Revolutiebolwerk.
Hoewel hier en daar delen verloren zijn gegaan of zijn gewijzigd is het geheel, gevormd door een hoofdwal, elf bastions, een hoofdgracht, twee beren, een poortgebouw, buitenwerken, enige bomvrije gevechtsopstellingen en idem magazijnen, alsmede enkele tot de vesting behorende utiliteitsgebouwen,
- wegens het grotendeels gave karakter als voormalige, vrijwel regelmatig elfhoekige, voornamelijk volgens het Oudnederlandse stelsel gebouwde, vesting;
- wegens het vrijwel gave karakter als riviervesting met een haven binnen de omwalling en verdedigbare sluiswerken;een goed en gaaf voorbeeld van een zestiende-eeuws complex van verdedigingswerken bij de samenkomst van drie rivieren, hetwelk na enkele aanpassingen een uitgebreider en meervoudiger functie in de zeventiende t/m twintigste eeuwse verdedigingsstelsels kon blijven vervullen;welk geheel van algemeen belang is op grond van zijn architectuurhistorische, krijgsgeschiedkundige en oudheidkundige waarde.
