Omschrijving van het complex
OMWALLING EN GRACHTEN LEEUWARDEN. Stelsel van binnengrachten en kademuren en van singelgrachten en (grotendeels geplantsoeneerde) restanten van bolwerken, zoals dat is ontstaan vanaf de middeleeuwen tot aan het einde van de 19de eeuw. De binnengrachten zijn de Voorstreek (oude loop van de Ee), de Tuinen (waar het Vliet de stad binnenstroomde), de Weaze (in het verlengde van de Potmarge), Naauw, Nieuwestad en Schavernek. Her en der zijn deze grachten overkluisd door gemetselde boogbruggen (pijpen), waarvan sommige nog de originele afmetingen hebben en in redelijk gave staat verkeren, in het bijzonder de Lange Pijp en de Nieuwe Pijp (Nieuwstad) en de Brol (een brugpleinvormige overkluizing over de samenkomst van twee waterlopen). Sommige pijpen zijn in de 20ste eeuw op een karakteristieke wijze geheel vernieuwd, waaronder de Paardepijp in het verlengde van de Peperstraat (jaren-1930) en de Amelandspijp over de Voorstreek aan het einde van de Tuinen (eveneens jaren-1930). Ander pijpen hebben al in de 19de eeuw nieuwe hekwerken gekregen naar ontwerp van stadsarchitect Thomas Romein: de Vischmarktpijp en de Nieuwe Pijp. De kademuren zijn in de loop der eeuwen merendeels vernieuwd. Een uitzondering daarop vormen de vroeg-17de-eeuwse kademuren van het Naauw.
De dwingerstructuur met singelgrachten om de binnenstad dateert uit de late 16de en vroege 17de eeuw. In de eerste helft van de 19de eeuw zijn de bolwerken ontmanteld en in een groene stadswandeling in Engels landschappelijke stijl herschapen door Lucas Pieters Roodbaard. Het belangrijkste onderdeel is de Prinsentuin, de opvolger van de stadhouderlijke lusthof die Willem Frederik in 1648 op de Doeledwinger mocht aanleggen. Naast de Doeledwinger zijn van de dwingerstructuur nog te herkennen: de Amelandsdwinger, de Oldehoofsterdwinger (in 1844 als Noorderplantage aansluitend aan de Prinsentuin beplant) en de Lieve Vrouwepoortsdwinger (in 1843 als Westerplantage beplant). De oostzijde van de stad is nimmer gebastionneerd geweest, wat mogelijk samenhangt met het goed verdedigbare, uit de tijd van de Saksen daterende Blokhuis in de zuidoostelijke hoek van de stad - de oostkant heeft reeds lange tijd een kadevorm. Aan de zuidzijde van de stad is de dwingerstructuur geheel verdwenen door een stedenbouwkundige ontwikkeling in het derde kwart van de 19de eeuw, de stadsuitleg tot aan het station van Thomas Romein.
Tot de omwalling en grachten behoren dwingers, water, pijpen en bruggen.
Dwingers: Amelandsdwinger, Hoeksterpoortsdwinger, Lieve Vrouwepoortsdwinger met Westerplantage, Oldehoofster- of Noorderdwinger met Noorderplantage, Doeledwinger met Prinsentuin, Wissesdwinger met gedeelte Hoeksterbastion ten oosten van de Groningerstraatweg (Arendstuin), restant Wirdumerpoortsdwinger.
Water: Voorstreek, Tuinen, Kelders/Over de Kelders (met Bierkade), Groentemarkt, Berlikumermarkt/Weaze, Naauw, Nieuwestad, Schavernek, Blokhuisgracht, Buitengrachten.
Pijpen: Schaverneksbrug, Westerpijp, Martenapijp, Nieuwepijp, Lange Pijp, Tontjepijp, Brol, Paardepijp, Vischmarktpijp, Dubbele Pijp, Tuinsterbrug, Hoeksterbrug, Huizumerbrug, Fransiscus- of Korfmakerspijp, Amelandspijp.
Bruggen: Wirdumerpoorts- of Beursbrug, Vrouwenpoortsbrug, Oosterbrug, Noorderbrug, Verversbrug ('Kiepeloop'), Arends- of Hoeksterbrug, Vlietsterbrug.
