De negentiende-eeuwse boerderij Oenema State is gelegen op een van oorsprong middeleeuwse huisstede, oorspronkelijk omringd door een dubbele gracht met singel. Van de nog bestaande stelpen in de gemeente Leeuwarden is Oenema State onder Wytgaard een van de oudste. In het verleden stonden er onder Wytgaard twee staten met de naam Oenema. Gelegen op een kwelderwal en met een middeleeuwse oorsprong, waren ze naast elkaar gesitueerd aan de oostzijde van de Middelzeedijk. De meest westelijke was het stamhuis van het geslacht Oenema en werd Oud Oenema genoemd. De oostelijke was waarschijnlijk iets jonger en stond bekend als Groot Oenema. Groot Oenema is in de negentiende en het begin van de twintigste eeuw in fasen afgebroken. Oud Oenema was in het begin van de achttiende eeuw een aanzienlijke state, die in een koopakte (1726) werd omschreven als “een aansienlijke grote huisinge, bestaande in verscheijden zalen, kamers, soo onder als boven, kelders, keukens, achterhuisinge, schuire, paarde- en koestallen”. Ook is bekend dat de state in de achttiende eeuw was voorzien van een “grote hovinge, deftig geprepareert en met kostelijke vrugtbomen beplant en net verdeelt”, alsmede een moestuin. In november 1844 brak brand uit op de state, waarna deze enkele jaren onbewoond was. Pas in 1848 werden de restanten van de brand opgeruimd en verrees in opdracht van mr. Willem M. Helmich op het voormalige stateterrein de huidige, door timmerman G.P. Bleeksma uit Roordahuizum gebouwde boerderij. Sommige onderdelen van de huidige stelp doen vermoeden dat de oude state niet helemaal verloren is gegaan, zoals een kelder met extra zware muren en balklagen, terwijl in de opkamer nog betimmeringen aanwezig zijn die ook uit een eerdere tijd kunnen dateren. Na het overlijden van Helmich in 1908 kwam de stelp in bezit van boer Sjerp W. IJsselstein. Diens zoon zette het bedrijf voort tot 1976 en de familie woonde er nog tot 1982, toen de boerderij al geen agrarische functie meer had. De volgende eigenaar, de familie Jacobs, liet in 1983 de boerderij restaureren en verbouwen tot een woonboerderij. Eveneens in de jaren-1980 zijn de gracht geslat en de boomsingel hersteld. De bescherming geldt de stelpboerderij, de gracht met singels en de hekpijlers c.a. De ondergrond is reeds beschermd als archeologisch rijksmonument (45694). Exterieur: De boerderij is in grote trekken een stelpboerderij, maar heeft door een afwijkend vooraanzicht een bijzonder voorkomen. De boerderij staat onder een met zwart geglazuurde (voorste dakschild) en rode holle pannen gedekt schilddak met op de nokhoek van het woongedeelte een schoorsteen en met een uilebord ter beëindiging van het achterste dakschild. De pannen zijn op riet gelegd. Het op de weg gerichte, onderkelderde woongedeelte met uitbouw aan de zuidzijde van de boerderij is opgetrokken in gepleisterde baksteen. De schuur is van schone gele baksteen. De asymmetrisch ingedeelde voorgevel van de woning bevat rechts gesloten gevelopeningen. De gevel is iets rechts van het midden voorzien van een representatieve entree in de vorm van een boven een gemetseld stoepje en een hardstenen drempel staande, vernieuwde paneeldeur onder een geprofileerd kalf en een bovenlicht met drie ovale ramen met profiellijst en snijwerk rondom. De deur heeft een houten omlijsting, die wordt bekroond door een geprofileerde kroonlijst met klossen. Rechts van de deur staan twee vensters met zesruits schuifraam, hardstenen onderdorpel en geprofileerde omlijsting. Links van de entree zijn twee keldervensters en twee hoger in de gevel staande vensters van de opkamer in de gevel opgenomen. De keldervensters zijn met luiken behangen en hebben evenals de overige vensters een geprofileerde omlijsting. De vensters van de opkamer bevatten zesruits ramen en staan eveneens binnen een geprofileerde omlijsting. De gevel wordt beëindigd door een geprofileerde houten kroonlijst met klossen onder de geprofileerde dakgoot. Daar de voorzijde van de schuur ver terug staat ten opzichte van de voorgevel van de woning, is hier sprake van een hoek en een linker zijgevel van de woning, waarin op drie niveaus vensters zijn geplaatst. Het gaat om twee keldervensters, identiek aan die in de voorgevel, een venster voor de opkamer, eveneens identiek aan die in de voorgevel, en een zoldervenster met een roedeverdeling in het schuifraam. De vensters in deze gevel staan eveneens boven hardstenen onderdorpels. De rechter zijgevel van de woning is voorzien van een lage uitbouw onder een met rode holle pannen gedekt schilddak met gesneden klossen onder de dakgoot. De voorzijde van deze uitbouw, vroeger kaasmakerij, staat iets terug ten opzichte van de gevel van het hoofdvolume en bevat één venster met zesruits raam. In de op het zuiden gerichte gevel van de uitbouw staan twee vensters met zesruits raam. Deze vensters waren nog in de jaren ’70 van de twintigste eeuw met luiken behangen. De korte oostzijde van de uitbouw is ongepleisterd en is voorzien van een waarschijnlijk later aangebracht venster. Een groot deel van de hier haaks op aansluitende zuidelijke langsgevel van de schuur is opnieuw opgetrokken en sterk gewijzigd. Alleen het rechter deel van de gevel met enkele getoogde stalvensters, met gietijzeren ramen, is nog oorspronkelijk. Ook het linker deel van de achtergevel is opnieuw opgetrokken en voorzien van een nieuwe gevelindeling. Het intact gebleven rechter deel van de gevel bevat nog een viertal getoogde stalvensters met gietijzeren raam. In de noordelijke langsgevel van de schuur zijn enkele recht gesloten vensters met betonnen raam, alsmede een stel openslaande deuren, een opgeklampte enkele deur en een reeks muurankers met schieter opgenomen. De voorzijde van de schuur bevat een stel inrijdeuren onder een houten gevelpartij. Deze is samengesteld uit een driehoekig deel met kruisraam en een stel luiken, die op een houten balk liggen. Deze kan worden verwijderd waarna met het openen van de luiken een hoge inrijopening ontstaat. De schuine dakrand is afgedekt met een geschulpte windveer. Interieur: Hoewel ook in het inwendige van de boerderij wijzigingen hebben plaats gevonden, zijn er meerdere belangrijke onderdelen bewaard beleven. In de voor een belangrijk deel nog intact zijnde woning is de molkenkelder voorzien van plavuizen, gepleisterde muren en zware balken. In de hal van de woning liggen eveneens (hergebruikte?) plavuizen. Aan de hal in de diverse ruimten zijn nog veel van de oorspronkelijke, binnen geprofileerde lijsten staande paneeldeuren bewaard gebleven. De deuren naar de opkamer staan boven houten trapjes. De opkamer bevat een houten vloer en plafond, vouwblinden, een houten wand met twee bedsteden en een diggelkast met dubbele paneeldeuren, alsmede een geprofileerde kroonlijst. Een houten schouw in de opkamer heeft een gewelfde achterwand en een geprofileerde, rondboogvormige omlijsting met gecanneleerde pilasters en sluitstuk, een eveneens geprofileerde kroonlijst en een reliëfversiering in het veld boven de boog. In de voorkamer zijn de vloer en het plafond eveneens van hout. De schouw in deze kamer heeft een houten schoorsteenmantel, een betegelde achterwand van witjes en een gemetselde boezem. In de keuken zijn een houten balkenplafond, een houten kastenwand met geprofileerde kroonlijsten en een houten schouw bewaard gebleven. In de deels tot woning omgebouwde voormalige schuur staan de in het zicht staande stijlen van de dekstijlgebinten op hoge, gemetselde poeren.