De Spanjaardslaan vormde in de negentiende eeuw de verbinding tussen de (noordoostelijke hoek van de) stad en de eerste openbare begraafplaats van Leeuwarden, de uit 1830-’33 daterende Algemene Begraafplaats. Bebouwing kwam er in het midden van de negentiende eeuw niet voor, maar dit veranderde nadat in 1860 het vaarwater in deze hoek van de stad was geherstructureerd, een nieuwe Noorderbrug was geslagen en de bereikbaarheid van het gebied aanmerkelijk was verbeterd. In het midden van de jaren-1860 verschenen de eerste woningen aan de Noordersingel en niet veel later ook aan het meest oostelijke deel van de Spanjaardslaan, maar vooral in het laatste decennium van de negentiende eeuw ging het rap. Vanuit de hoek die de Spanjaardslaan met de Noordersingel maakt, rukte de bebouwing in westelijke richting op. De jongere delen van wat later de Transvaalwijk ging heten, die dateren uit het eerste decennium van de twintigste eeuw, bevinden zich meer naar het westen en dat geldt ook voor de bebouwing aan de Spanjaardslaan. Het rijtje van drie, onder één kap staande middenstandswoningen Spanjaardslaan 12b t/m d behoort tot de oudere bebouwing aan de laan en staat ook aan gedeelte met overwegend laat-negentiende-eeuwse bebouwing. Uit 1897 dateert een bewaard gebleven tekening van de toenmalige Directeur der Gemeentewerken W.C.A. Hofkamp, waarop de kavels zijn weergegeven met een te dempen sloot ervoor. Op 27 april 1897 verscheen in de Leeuwarder Courant een aanbestedingsadvertentie, die tot bebouwing van de kavels moest leiden. Het was ene S. Schilderman, zelf wonend op het adres Spanjaardslaan 5 tegenover het bouwterrein, bij wie op zaterdag 1 mei 1897 timmerlieden die interesse hadden voor de klus, de briefjes met hun offerte moesten indienen. In de aanbestedingsadvertentie is sprake van “het bouwen van drie BURGERWOONHUIZEN en acht WONINGEN aan de Spanjaardslaan”. Een naam van een bouwkundige of architect komt in de advertentie niet voor, wat er op wijst dat er geen professionele ontwerpende hand aan te pas is gekomen anders dan die van een timmerman/aannemer. De huizen zijn opgeleverd in 1898, zo blijkt indirect uit de advertentie voor een notariële verkoping in mei 1903 in de Leeuwarder Courant. Schelte of Schelto Schilderman woonde al decennia in de stad en was er achtereenvolgens veldwachter, slijter en tapper, en koopman en winkelier. De bouw van de huizen was voor hem waarschijnlijk een belegging, een oudedagsvoorziening: de huizen bestemde hij voor de verhuur, zo is af te leiden van de notariële verkoping. In die laatstgenoemde advertentie wordt aangekondigd, dat notaris mr. J. Tjebbes op 20 mei 1903 finaal zal verkopen: “Eene vóór vijf jaren nieuw en solied gebouwde, geriefelijk ingerichte, nette BURGERWOONHUIZINGE no. 12b, met Plaats, Bleek en Tuintje c.a., zeer gunstig staande en gelegen op fraaien stand aan de Spanjaardslaan bij de Noorderbrug (..)”. Dezelfde tekst werd gebruikt voor Spanjaardslaan 12c en 12d, die tegelijkertijd van de hand werden gedaan, en ook Spanjaardslaan 5 ging in de verkoop – Schilderman was inmiddels overleden, op 5 maart 1903, en zijn weduwe Aaltje Voordewind en hun kinderen verkochten hun onroerend goedbezittingen. Hendrik Bergsma (12b), Douwe Klazes van der Wal (12c) en Lambertus Josephus Rousseau (12d) waren de kopers voor bedragen die rond de 6.000 gulden lagen. Het rijtje heeft de stilistische kenmerken van de destijds in zwang zijnde Neo Hollandse Renaissance. Wanneer het rijtje precies verrees en wie de opdrachtgever en ontwerper waren, is niet bekend. De bescherming geldt het exterieur inclusief het gietijzeren hekwerk aan de stoep en van het interieur de verkeersruimten met hun afwerking voor zover nog daterend uit de oudste bouwtijd. Exterieur: Het vanuit een rechthoekige plattegrond, voornamelijk in schone bruine baksteen opgetrokken pand staat met één bouwlaag onder een met geglazuurde Friese golfpannen gedekt afgeknot schilddak met dwarskappen. Het rijtje heeft een nagenoeg symmetrische voorgevel met risalieten in de vorm van schoudergevels met een versierde tuitbekroning. De gevel wordt verlevendigd door speklagen en andere, sterk met de baksteen contrasterende details van gepleisterde baksteen, natuursteen, kunststeen, gekleurde baksteen en mozaïekjes van gekleurde baksteen in de boogvelden (boogtrommels). De recht gesloten gevelopeningen staan onder segmentboogvormige ontlastingsbogen met sluit- en aanzetstenen. De sluitstenen zijn voorzien van diamantkoppen. De over de gehele gevelbreedte doorgetrokken lekdorpels van de vensters zijn van hardsteen, evenals de stoepjes voor de voordeuren en de plint. De entrees van de twee buitenste woningen staan in de buitenste traveeën. De rechter deur, van Spanjaardslaan 12b, is een deur van omstreeks 1930. De deur staat onder een bovenlicht, dat oorspronkelijk was ingevuld met glas-in-lood. De deur in de linker travee, van Spanjaardslaan 12d, is eveneens vernieuwd en staat ook onder een bovenlicht, waaruit het glas-in-lood is verdwenen. De deur staat tevens onder een op houten consoles liggende houten luifel met profiellijst, hangend aan ijzeren stangen. De buitenste traveeën worden beëindigd door een hoofdgestel met een tussen profiellijsten liggend fries met gekleurde baksteendecoraties. De risalieten bevatten twee vensters op de begane grond en een kleiner venster in de geveltop. De geveltoppen zijn verbreed bij de schouders, die worden geaccentueerd door een kraagstuk met diamantkop. Daarboven ligt een trapsgewijs verloop naar de schuine delen van de geveltop, die wordt afgedekt door een geprofileerde deklijst. De geveltop wordt beëindigd door een samengestelde tuit met voluten, profiellijsten, een door een console met acanthusblad gedragen tenant met cartouche en smeedijzeren sieranker, en een op een pedestal met diamantkop geplaatste, bolvormige bekroning. De vier traveeën brede gevelpartij tussen de risalieten behoort bij de middelste woning, Spanjaardslaan 12c. De deur hierin is de oorspronkelijke paneeldeur met gesneden decoraties en een raamlicht met roedeverdeling en ruitjes van geslepen glas, onder een geprofileerd kalf en een bovenlicht met glas-in-lood. Dit deel van gevel wordt beëindigd door een hoofdgestel met een tussen profiellijsten liggend fries met gekleurde baksteendecoraties, gelijk aan die in de buitenste traveeën. De rechter zijgevel is niet zichtbaar. In het dakschild daarboven staat een originele houten dakkapel met plat dak, met zink beklede wangen en geprofileerde hoekpenanten die worden beëindigd door consoles onder een geprofileerde dakrand. De linker zijgevel bevat een klein oorspronkelijk venster onder strek en een groter toegevoegd venster. Het rechter deel van de achtergevel is gewijzigd met de toevoeging van een aanbouw met plat dak, waarvoor een onder strek staand venster heeft moeten wijken. De rest van de gevel is nog voor een belangrijk deel in de oorspronkelijke staat met een over de breedte van de gevel doorgetrokken, onder plat dak staande houten veranda. De woningen bevatten hier recht gesloten, onder strekken staande vensters, oorspronkelijk met T-ramen (nog aanwezig in Spanjaardslaan 12c) en achterdeuren met bovenlicht. Het bovenlicht van de middelste woning, Spanjaardslaan 12c, is nog voorzien van glas-in-lood en staat boven de originele paneeldeur, waarvan het deurlicht achter een decoratief vormgegeven raamijzer staat. Het dak van de veranda rust op houten palen, die aan de bovenkant zijn voorzien van volwandige zwikdecoraties. De palen dragen een balk met een fries van schulpversieringen. Het rechter deel van de veranda, van Spanjaardslaan 12d, is bovenin nog voorzien van een door middel van een geprofileerde tussenstijl van elkaar gescheiden bovenlicht met een roedeverdeling. Dat bovenlicht maakte waarschijnlijk oorspronkelijk ook deel uit van de rest van de veranda. In het dakschild boven de veranda staan drie houten dakkapellen met platte daken, met zink beklede wangen, hoekpenanten met een decoratieve beëindiging aan weerszijden van een profiellijst en een eveneens geprofileerde dakrand. De voortuinen liggen achter het originele ijzeren hekwerk van gesmede hekken tussen gietijzeren balusters. Aan de oostzijde van de tuin van Spanjaardslaan 12b staat het hekwerk op een gemetselde borstwering. Interieur: De interieurs dateren deels en in uiteenlopende mate nog uit de vroegste bouwtijd. Van belang zijn vooral de nog aanwezige verkeersruimten en hun afwerking, die bepalend zijn voor de historische indeling. Vooral van de middelste woning, Spanjaardslaan 12c, is het interieur nog in belangrijk mate in de oorspronkelijke staat bewaard gebleven. De oude paneeldeuren staan binnen een geprofileerde omlijsting. De gangwanden zijn voorzien van een profiellijst. In de gang bevindt zich bij een verbreding van de gang een rondboogvormige doorgang. De geprofileerde boog is voorzien van een eierlijst en een sluitstuk met acanthusblad en vaasvormige bekroning. De boog rust op pilasters met spaarvelden met reliëfs en met geprofileerde lijsten. In de kamer en suite, met glas-in-loodramen in de schuifdeuren, liggen de oude houten vloeren en zijn de plafonds versierd met decoratieve lijsten. Het stucplafond in de voorkamer is in de hoeken en in het midden tevens voorzien van stucreliëfs met voornamelijk florale motieven. De voorkamer bevat ook een schouw met een eierlijst in het geprofileerde hoofdgestel en met een schoorsteenmantel van zwart marmer. De schouw in de achterkamer bevat een marmeren schoorsteenmantel uit de jaren-1930. De T-ramen (schuiframen) zijn hier nog voorzien van de oorspronkelijke katrollen, raamkoorden en gewichtskokers. In de gang bevindt zich ook de trap naar de kelder. Deze trap is evenals de trap naar de zolderverdieping voorzien van de oorspronkelijke trapleuning met geprofileerde handlijsten op gietijzeren balusters. De trap naar de verdieping bestaat uit twee steektrappen met een tussenbordes. De trapleuning is doorgetrokken tot boven het trapgat waar het een balustrade vormt. De ruimtes rondom de overloop zijn eveneens voorzien van paneeldeuren.