Vroegere smederij met bovenwoning op de hoek van de Grote Kerkstraat en het Jacobijnerkerkhof, in 1893-’94 gebouwd voor smid Jouke Kroes naar een plan van Willem Cornelis de Groot. De smederij van Jouke Kroes strekt zich in volle breedte uit aan de zuidwestzijde van het Jacobijnerkerkhof (het gedeelte dat vroeger het Krommejat genoemd werd) en ligt met de smalle zijde aan het begin (volgens de huisnummering aan het eind) van de Grote Kerkstraat. “Als je het nu geheel voor de woonbestemming ingerichte gebouw bekijkt zou je niet denken dat het [..] gebouwd is voor een van de vuilste ambachtssoorten. Jouke Kroes was dan ook een bijzondere smid en wilde dat kennelijk met zijn bedrijf uitstralen. Jouke Kroes was siersmid (kunstsmid) van kleine voorwerpen tot flinke constructies. Er is geen archief van de man bewaard, maar zo voor en na wordt er een iets van hem bekend en kan een mooi, maar nog lang niet compleet oeuvre van hem opgesteld worden. Van de kleine voorwerpen wordt in het Fries Museum een smeedijzeren klokkenstel met kandelaars van hem bewaard. Hij maakte alle smeedwerk voor de nieuwbouw van Epemastate in Ysbrechtum, maar daar is het meeste al weer van verdwenen. De prachtigste hekken van zijn hand zijn in Leeuwarden en wijde omgeving terecht gekomen, bijvoorbeeld bij het kantoorgebouw op de Eewal 59, gebouwd voor de Algemeene Friesche en tot voor enkele jaren van de Leeuwarder Onderlinge. Het hek rond de Wilhelminaboom op het Raadhuisplein is wel zijn opvallendste kunstwerk.” Op 27 februari 1884 maakte Jouke Kroes bekend per annonce in de Leeuwarder Courant (herhaald op 29 februari en nogmaals op 3 maart), dat hij de zaak overnam van wijlen zijn vader Jan Annes Kroes. Die zaak, een smederij, was gevestigd aan het Jacobijnerkerkhof (M 48). Kroes junior was tot dat moment “onderwijzer in het smeden” aan de Ambachtsschool in Leeuwarden. Een kleine tien jaar later, op 2 augustus 1893, verscheen in de Leeuwarder Courant een advertentie waarin Burgemeester en Wethouders van Leeuwarden bekend maakten vergunning aan Jouke Kroes verleend te hebben om zijn smederij uit te breiden. Die advertentie werd twee weken later gevolgd door een andere waarin de aanbesteding van de afbraak van de huizen Jacobijnerkerkhof M 48 en 50 werd aangekondigd “en het daar ter plaatse bouwen van eene Smederij met Magazijn en Woning”. Inlichtingen waren te verkrijgen bij architect W.C. de Groot. Het sloop- en nieuwbouwkarwei werd voor f 4777 gegund aan M. Meijer als laagste inschrijver. Jouke Kroes verhuisde wegens de “vertimmering” tijdelijk naar de Beijerstraat, op de hoek van de Muggesteeg, maar de smederij zelf bleef bij de Grote Kerk, zo liet hij zijn klanten eind augustus in de krant weten. De klus was geklaard in maart 1894. Op 15 maart gaf Jouke Kroes met “genoegen” te kennen terug te keren naar het Jacobijnerkerkhof, naar zijn nieuwe woonhuis en smederij. Het woon- en bedrijfspand is gebouwd in de stijl van de Neo Hollandse Renaissance en heeft de verzorgde architectuur die kenmerkend is voor Willen Cornelis de Groot. Anno 2011 verkeert het gebouw niet meer in de oorspronkelijke staat. Inwendig is het ingrijpend gewijzigd: was de begane grond oorspronkelijk volledig bedrijfsruimte en werd boven gewoond door Kroes en zijn gezin, in 1979-’81 is het pand in opdracht van de gemeente Leeuwarden gerestaureerd en verticaal opgedeeld in twee woningen. Ook het exterieur heeft veranderingen ondergaan. De twee trapgevels hebben onderdelen verloren: een deel van de oorspronkelijke (deels kunststenen, deels vermoedelijk zinken) decoraties in neorenaissance vormen op de trappen en de top is verdwenen en de geveltoppen zijn afgevlakt door de bekronende frontons te verwijderen. De oorspronkelijke smederij-ingang onder een rondbogig bovenlicht in de lange gevel aan het Jacobijnerkerkhof is dichtgezet en links daarvan is een venster gewijzigd in een deurpartij. Ondanks de veranderingen is het een zeer karakteristiek pand gebleven en een onmisbaar onderdeel van de bijzondere bebouwing rondom het Jacobijnerkerkhof. De bescherming geldt het casco (exterieur en constructie) en delen van het woninginterieur. Exterieur: Het pand is prominent gesitueerd op een hoek van de Grote Kerkstraat en het Jacobijnerkerkhof en heeft een onregelmatige, vijfzijdige plattegrond die nog het meest weg heeft van een langgerekte vijfhoek. Het pand staat met twee en drie bouwlagen onder een met gegolfde Friese pannen gedekt, afgeknot schilddak. De gevels zijn opgetrokken in grauwbruine baksteen. Het muurwerk was oorspronkelijk voorzien van een gekleurde voeg, maar dit voegwerk is in de jaren-2000 vervangen door voegen zonder kleurtoevoeging. De gemetselde gevels worden geleed door een cordonlijst en verlevendigd door speklagen en kleinere details van voornamelijk wit geschilderde kalkzandsteen. De gevels bevatten gebogen en recht gesloten gevelopeningen van uiteenlopende vorm en formaat. De lange gevel aan het Jacobijnerkerkhof is voorzien van een hoger opgaande risaliet, waarin oorspronkelijk de entree tot de smederij was opgenomen. De inrijdeuren zijn vervangen door een venster met een getoogd, driedelig bovenlicht met diagonale roedeverdeling. De bovenramen van de vensters aan weerszijden van de risaliet en het bovenlicht van de deur links van de risaliet zijn eveneens getoogd en voorzien van een identieke diagonale roedeverdeling. Al deze gevelopeningen staan tussen strekken met sluit- en aanzetstenen en gemetselde lekdorpels. Boven het brede venster in de risaliet staat een rondboogvenster met driedelig raam. Boven de deur en de overige, smallere vensters is een hoog rondboogvenster opgenomen, eveneens met een invulling van diagonale roeden en bogen met sluit- en aanzetstenen. In elk van deze ramen is een beweegbaar, ruitvormig ijzeren raam opgenomen. De rondboogvensters maakten oorspronkelijk deel uit van een lage opslagverdieping tussen de werkplaats en de woonverdieping. Boven de rondboogvensters ligt een geprofileerde cordonlijst, die kornist over de risaliet. De risaliet is op de woonverdieping voorzien van een bifora met een gemetselde middenstijl en vernieuwde T-ramen. De bifora staat onder een geprofileerde latei en een korfboog met twee decoratieve rondbogen in het boogveld. Aan weerszijden van de risaliet zijn drie (links) en twee (rechts) recht gesloten vensters met de oorspronkelijke T-ramen geplaatst. Deze vensters staan op de cordonlijst en onder een hanekam met sluit- en aanzetstenen. De risaliet wordt beëindigd door een trapgevel met licht uitgemetselde schouders, geprofileerde deklijsten, een oeil de boeuf met diagonale roeden en een door voluten geflankeerde, afgetopte tuit, waarop oorspronkelijk een driehoekig fronton stond. De gevelpartijen aan weerszijden worden beëindigd door een uitkragende houten kroonlijst, die ligt op gesneden klossen. Deze zijn verbonden met in de gevel opgenomen kunststenen stijlen. De smalle op de Grote Kerkstraat gerichte kopgevel is een trapgevel, die op de begane grond is voorzien van een brede ingangspartij onder een latei en een rondboogvormig licht met sluit- en aanzetstenen. De recht gesloten lichten bovenin de vernieuwde deuren waren oorspronkelijk ingevuld met glas-in-lood. Het op de cordonlijst staande verdiepingsvenster bevat twee, door middel van een houten middenstijl van elkaar gescheiden T-ramen. Deze staan onder een geprofileerde latei en een korfboog met sluit- en aanzetstenen en met decoratieve rondbogen van fijn metselwerk in het boogveld. In de geveltop, met licht uitgemetselde schouders, is een rond oeil de boeuf met diagonale roedeverdeling opgenomen. De trapdelen van de geveltop zijn afgedekt met een geprofileerde deklijst. De tuit is afgetopt. Het zichtbare, bovenste deel van de rechter zijgevel is blind en doorsneden met speklagen. Aan beide gevels is een belangrijk deel van de originele, smeedijzeren sierankers, onder andere in de vorm van zeepaardjes, bewaard gebleven. De op een binnenterrein gerichte achtergevel is geheel opgetrokken in gepleisterde baksteen en bevat recht gesloten gevelopeningen op drie hoogtes. Het merendeel van deze muuropeningen is niet oorspronkelijk, maar aangebracht bij de verbouwing in 1979-’81. Op de begane grond bevindt zich een stel openslaande deuren onder een dubbel bovenlicht met een diagonale roedeverdeling. Tussen een enkele deur en twee vensters zijn gietijzeren muurankers aan de gevel bevestigd. Boven deze vensters ligt een reeks muurankers met schieter. De twee rechter vensters op de eerste verdieping zijn even breed, maar minder hoog. Links in deze bouwlaag bevinden zich twee kleine, liggende vensters. De twee vensters rechts op de tweede verdieping zijn te vergelijken met de vensters op de begane grond. Links in deze bouwlaag bevindt zich een (ver)nieuw(d) balkon met houten balustrade en een balkondeur met zij- en bovenlicht. In het dakschild hierboven zijn twee rechthoekige dakkapellen opgenomen. Interieur: Inwendig is het pand verticaal in tweeën gesplitst. In het grotendeels op het Jacobijnerkerkhof georiënteerde deel van het pand is de oorspronkelijke ruimte-indeling gewijzigd, maar een deel van de vloer en de balkenzoldering op de verdieping oorspronkelijk. Ook de kapconstructie is nog intact. Hier liggen de spantbalken in gewelfde klossen, die op de spantbenen zijn bevestigd. De trap in de vanaf de Grote Kerkstraat bereikbare bovenwoning is een houten steektrap, die naar de lage tussenverdieping voert. De oorspronkelijke houten vloeren op de verdiepingen zijn bewaard gebleven, evenals de trappen naar de woonverdieping en de zolder. Deze scheluwe trappen zijn voorzien van geprofileerde handlijsten en leuningen met gesneden trappalen, waartussen smeedijzeren hekken zijn geplaatst. De woonkamer op de tweede verdieping, een kamer en suite met glasdeuren en binnen profiellijsten staande paneeldeuren, bevat een fraai stucplafond met onder meer rond getrokken profiellijsten en florale motieven in de middenpartij. Een schouw in deze kamer is voorzien van een schoorsteenmantel van gepolijste natuursteen en een boezem met eierlijst aan de geprofileerde kroonlijst. De trap naar de zolderverdieping wordt onderbroken door een tussenbordes, waaraan een paneeldeur staat. De deuren op de zolderverdieping zijn eveneens paneeldeuren. De kapspanten in dit deel van het pand zijn identiek aan die in het andere deel van het pand.